In zijn lange carrière ging journalist Günter Wallraff undercover als dakloze, Turkse gastarbeider, tabloidverslaggever, Afrikaan en bakkershulp, en beschreef hij de kelders van de Duitse samenleving. Knack sprak met hem over de Duitse verkiezingen, Belgische minimumlonen, en de dag dat Angela Merkel de paus de levieten las.
‘Een open kwestie’, zegt Günter Wallraff (°1942), wanneer we zijn mening vragen over de Duitse parlementsverkiezingen van zondag 22 september. Het zal niemand verbazen dat hij geen voorstander is van een nieuwe coalitie van christendemocraten (CDU/CSU) en liberalen (FDP), een formule die bondskanselier Angela Merkel (CDU) graag zou voortzetten. Het liefst zou Wallraff, de undercoverschrijver van spraakmakende reportageboeken als Verslaggever van Bild en Ik (Ali), het oppositionele bondgenootschap van rood (SPD) en groen aan de macht zien komen. Maar tenzij er een mirakel gebeurt, komt daar niets van in. De kanselierskandidaat van de sociaaldemocraten (SPD), Peer Steinbrück, maakt tijdens de campagne de ene blunder na de andere – hij liet zich zelfs ontvallen dat een bondskanselier maar pover betaald wordt. De verkiezingscampagne verloopt zonder veel animo, en een meerderheid van de kiezers verwacht gewoon een heruitgave van de huidige coalitie. En komt er toch een grote coalitie van CDU en SPD, dan blijft Merkel toch aan het roer, is het gevoel.
GünterWallraff: Op de duur zijn het de niet-kiezers die de uitslag van de verkiezingen bepalen. Honderdduizenden SPD-kiezers zijn zo gefrustreerd dat ze niet meer gaan stemmen. Heel wat mensen zwoegen in onderbetaalde jobs en voelen zich maatschappelijk totaal uitgesloten. Ze vinden dat ze politiek niet meer vertegenwoordigd worden, dat niemand meer voor hen opkomt. Ze beschouwen de politiek als één pot nat, en daarom menen ze dat het geen zin heeft om te gaan kiezen. Als je het potentieel van die ontgoochelden zou kunnen mobiliseren, zou je een serieuze omwenteling kunnen krijgen in de politiek.
Maar u gaat wel stemmen?
Wallraff: Natuurlijk, al weet ik nog niet voor welke partij. Het is mijn burgerplicht om mijn stem uit te brengen. Wie niet gaat stemmen, verkijkt een kans om de democratie verder te ontwikkelen. Wie thuisblijft en zich onthoudt, geeft eigenlijk zichzelf op. Ik heb altijd gestemd, en als ik onderweg was, stemde ik per brief. Maar ik ben een zwevende kiezer: ik stem altijd voor het kleinste kwaad. Vaak was dat de SPD, ook al wordt het kleinste kwaad in die partij mettertijd een groter en ergerlijker kwaad. Maar ‘de hoop sterft het laatst’, zegt het spreekwoord.
Waarom bent u zo vertwijfeld over de SPD?
Wallraff: Iemand als Peer Steinbrück is door ex-bondskanselier Helmut Schmidt naar voren geschoven als oppositiekandidaat voor het kanselierschap. Maar de campagne van Steinbrück is tegenstrijdig, ze zwalpt. De SPD zorgt voor verwarring doordat ze de ene keer opkomt voor belastingverhogingen en daarna weer verlagingen aanprijst. Ik had nochtans de indruk dat Steinbrück zijn draai gevonden had toen hij de grote concerns aanklaagde die in ruil voor hun aanwezigheid in Duitsland nauwelijks belastingen betalen. Maar dat effect heeft hij ongedaan gemaakt door vorige week zijn partijgenoot Gerhard Schröder als helper te mobiliseren. Met zijn Agenda 2010 heeft Schröder destijds als bondskanselier de sociale afbraak in Duitsland ingeluid. Hij heeft de ziel van de partij aan de industrie verkocht.
Toch prijst Angela Merkel hem omdat hij Duitsland, dat na de hereniging als de zieke man van Europa werd beschouwd, economisch weer fit heeft gemaakt.
Wallraff: Het enige positieve wat ik over Schröder kan zeggen, is dat hij weigerde om de Verenigde Staten te steunen in de Irakoorlog – wat hem in 2002 trouwens heeft geholpen om de verkiezingen te winnen. Het antimilitarisme is sterk verankerd in de Duitse maatschappij, en ik hoop dat mijn werk daartoe heeft bijgedragen. Maar voor de rest heeft de SPD op sociaal gebied zwaar geleden onder het beleid van Schröder.
Hij is trouwens goede maatjes met de Russische president Vladimir Poetin. In 2004 noemde Schröder hem in een tv-talkshow ‘een loepzuivere democraat’. Daar is hij nooit op teruggekomen.
Wallraff: Die uitspraak heeft veel misnoegdheid veroorzaakt in SPD-rangen. Schröder heeft intussen alle kansen verkeken om zich van die beoordeling te distantiëren. Nauwelijks was hij als bondskanselier afgetreden of Poetin huurde hem in bij Gazprom, de Russische gasmaatschappij waaruit Schröder zijn winstaandelen haalt. Schröder weet ook wel dat een nieuwe tsaar als Poetin absolute loyaliteit eist, en dat hij naar zijn geld kan fluiten als hij Poetin afvalt. Iemand die op die manier zo veel geld incasseert als Schröder doet, is koopbaar. Heel wat SPD-getrouwen zien dat verschijnsel met lede ogen aan. Het gedrag van een man als Schröder leidt ertoe dat de partijgenoten ontmoedigd raken en dat ze zich afkeren van de politiek.
Op dat punt kun je Merkel niets verwijten.
Wallraff: Dat klopt. Telkens als Merkel in China of Rusland is, ontmoet ze daar vertegenwoordigers van de mensenrechtenbeweging. Dat heeft Schröder, die alleen economische belangen op het oog had, nooit gedaan. Dat apprecieer ik aan Merkel. Ik vind het verwerpelijk dat ze naar aanleiding van de eurocrisis in sommige landen in nazi-uniform en met Hitlersnor wordt afgebeeld. En mijn achting voor Merkel is enorm gegroeid toen ze in 2009 paus Benedictus XVI kapittelde toen hij Richard Williamson rehabiliteerde – Williamson, een loochenaar van de Holocaust.
Merkel las Benedictus de levieten alsof hij een uit de band gesprongen CDU-lid was…
Wallraff: Precies. Welke andere Duitse toppoliticus zou het gewaagd hebben een kille dogmaticus als Ratzinger, een late volgeling van de inquisitie, op die manier de les te lezen? Akkoord, ook de nieuwe paus Franciscus is een conservatief en ook hij duldt niet dat vrouwen priester worden, maar hij heeft ten minste een warm hart. Na Ratzinger is hij een frisse en hoopvolle verschijning in het Vaticaan. Hij is een bescheiden man die het voor de armen opneemt en die oog heeft voor de natuur en de ecologie. In tegenstelling tot Ratzinger geeft Franciscus me de indruk dat hij kan evolueren. De wonderen zijn de wereld niet uit.
De blunders ook niet. Peer Steinbrück is zowat de kampioen in politieke onhandigheid. In de verkiezingscampagne gaf hij te verstaan dat een bondskanselier in vergelijking met bankdirecteurs niet erg veel verdient. Hij riep een shitstorm over zichzelf uit.
Wallraff: Laatst vergaloppeerde hij zich nog door te zeggen dat Angela Merkel geen goede Europeaan is omdat ze door haar socialisering in de DDR geen passie voor Europa heeft. Onbegrijpelijk, want daarmee kwetst Steinbrück, die toch niet dom is, ook de trots van alle stemgerechtigde Duitsers met een DDR-verleden. Onmiddellijk daarna probeerde hij zich te corrigeren door de Oost-Duitsers te prijzen voor hun moed en werkkracht, wat natuurlijk als doorzichtig opportunisme overkwam.
Tegelijk waardeer ik het dat Steinbrück soms controversiële uitspraken doet. De meerderheid van onze politici is totaal gladgestreken, ze zijn producten van pr-coaches. Steinbrück mag dan wel op goede voet staan met de financiële wereld, hij heeft gelukkig ook zijn scherpe kanten. Het is prima dat hij de Italiaanse ex-premier Silvio Berlusconi in het publiek bekritiseerde – al had hij hem geen clown hoeven te noemen, want clown zijn is een eerzaam beroep. Ik apprecieer Steinbrück ook omdat hij zijn menselijke kant heeft getoond in de campagne. Hij lijdt vreselijk onder de druk die de media op hem uitoefenen. Toen hem in een interview waaraan ook zijn vrouw deelnam gevraagd werd waarom hij de last van de kandidatuur voor het bondskanselierschap op zich had genomen, is hij bijna in tranen uitgebarsten. Zo’n emotionele reactie pleit niet tegen hem.
Is de campagne niet zo saai omdat de grote thema’s in de Duitse politiek opgebruikt zijn? Konrad Adenauer en zijn opvolgers hadden het druk met de heropbouw van het land na de Tweede Wereldoorlog, Willy Brandt met de Oostblokpolitiek, Helmut Kohl met de vereniging van Oost- en West-Duitsland…
Wallraff: Daar ben ik het niet mee eens. Het ontbreekt niet aan grote thema’s, wel aan politici die ze oppikken. Zijn de sociale wantoestanden in Duitsland dan geen groot thema? Is het geen groot thema dat de profiteurs die de uitzendkrachten uitbuiten geen langetermijnplichten meer hebben en niet verplicht zijn om vakantiegeld, pensioenbijdragen en ziekteverzekering van hun losse arbeidskrachten mee te financieren? Je kunt in Duitsland ‘mensenmateriaal’ huren alsof het een pneumatische hamer is. Dát is de waarheid die iedereen onder ogen moet zien die het Duitse model in andere EU-landen aanprijst.
De tv-zender ARD zond in februari een reportage over de omgang met uitzendkrachten in een Duits filiaal van Amazon. Toen ik die documentaire zag, had ik onwillekeurig de indruk dat sommige werknemers van Amazon er niet beter aan toe waren dan leden van Scientology die zich aan de greep van de sekte proberen te ontworstelen. Maar nee, het waren wel degelijk getuigenissen van buitenlandse uitzendkrachten die door onderaannemers waren ingehuurd om voor Amazon te werken. Zelfs in de hotels waarin ze waren ondergebracht, werd hun geen privéleven gegund. Door een dubieus team van securitypersoneel werden ze ook na de werkuren voortdurend in de gaten gehouden.
Maar goed, los daarvan vind ik het toch wel een groot thema dat een paar miljoen werknemers in Duitsland hard labeur moeten leveren voor een hongerloon waarvan ze zelfs niet kunnen leven, laat staan dat ze er een gezin van kunnen onderhouden. Geen wonder dat het geboortecijfer in de Bondsrepubliek drastisch afneemt. Er zijn steeds meer jonge koppels die zich geen kinderen meer kunnen permitteren.
U kunt ervan meespreken, zoals blijkt uit de undercoverreportages in uw laatste boek, Heerlijke nieuwe wereld.
Wallraff: Ja, undercover heb ik zelf zulke onderbetaalde jobs gedaan: als agent in een callcenter, als pakjesbezorger, als hulpbakker in een bedrijf waar ik in gevaarlijke omstandigheden aan de lopende band broodjes voor de discountketen Lidl moest bakken. Als vermomde werknemer die beweerde 51 jaar te zijn – in werkelijkheid was ik 65 – moest ik zoals alle andere werknemers genoegen nemen met een loon van amper 6 euro netto. En dat terwijl de graaiers schaamteloos hun privileges etaleerden. Ik herinner me nog precies de schandalige woorden van Norbert Walter, een man die niets te kort had, die zich in 2008, in volle crisis, als chef-econoom van de Deutsche Bank verstoutte tot de cynische uitspraak: ‘Velen onder ons zullen eraan moeten wennen in de toekomst een loon te krijgen dat in Duitsland niet meer volstaat om van te leven.’ Onderons!
Duitsland is dan ook de Europese kampioen van de lage lonen. Alle gevestigde partijen willen nu wettelijke minimumlonen invoeren.
Wallraff: België heeft op Luxemburg na het hoogste minimumloon in de Europese Unie, terwijl Duitsland met vijf andere landen van de EU de trieste eer geniet geen minimumloon te kennen. Duitsland heeft met 22,2 procent het grootste aandeel aan lagelonenwerkers onder de Europese kernlanden. De grote vermogens worden fiscaal enorm begunstigd, terwijl de middenstand bang is om te verarmen. De schulden van de gewone mensen nemen toe, zeker van degenen die moeten leven van de laagste lonen. Als je arm bent, zul je vroeger sterven – dat gaat tegenwoordig weer op. Wie 1000 euro per maand verdient, heeft een levensverwachting die tien jaar lager ligt dan wie 3000 euro verdient. Uit wetenschappelijke studies weten we dat in Duitsland bijna 2 miljoen ‘precaire werknemers’ het slachtoffer zijn van uitbuitingsschandalen. In het algemeen ergert het mij dat de mens hier overal wordt gereduceerd tot de homo economicus, een wezen dat alleen maar dient om te renderen. Voor mij is Duitsland een sociaal koud land: de waarde van een mens is beperkt tot wat hij voor de markt presteert.
Is de NSA-affaire een groot thema?
Wallraff: Zeker. Klokkenluiders Bradley Manning en Edward Snowden zijn de burgerrechtenhelden van de komende generatie in de Verenigde Staten. Zulke mensen volgen hun geweten. Maar het is natuurlijk fataal dat een man als Snowden in de handen is gevallen van Poetin, voor wie de mensen- en burgerrechten niets waard zijn, zoals de moord op Anna Politkovskaja in 2006 bewezen heeft. Maar naar Duitsland kon Snowden niet komen, hij zou door de huidige regering ongetwijfeld aan de Amerikanen uitgeleverd zijn.
Nochtans, ik zou hem zeker verborgen hebben als hij naar mij toe was gekomen, net zoals ik Salman Rushdie in 1989 een tijdlang heb verstopt toen zijn leven door een fatwa werd bedreigd. Ik begrijp niet waarom onze liberalen geen groter punt maken van de NSA-kwestie. Straks ga ik nog denken dat de NSA dossiers over onze politici heeft aangelegd en ermee dreigt die openbaar te maken als ze zich niet koest houden. Ik heb trouwens ook te doen met Julian Assange, die al een jaar in de Londense ambassade van Ecuador vastzit omdat de Britten hem niet willen laten gaan. Ik denk wel dat ik een ideetje heb om hem eruit te krijgen, maar dat kan ik hier natuurlijk niet aan de grote klok hangen.
Even terug naar de Duitse verkiezingen: Daniel Cohn-Bendit, Europees volksvertegenwoordiger voor groen, pleit er bij de Duitse groenen voor om eventueel een coalitie met de CDU aan te gaan.
Wallraff: Dat vind ik helemaal verkeerd. Vanuit de oppositie verdedigt groen in de campagne een coalitie met de SPD. Het is niet het moment voor groen om nu met de christendemocraten te gaan flirten. Dat zou door de kiezer als een woordbreuk ervaren worden en een grote crisis in de partij veroorzaken. Nee, de groenen kunnen het zich niet permitteren om over te lopen naar de CDU. De groene toppolitici zouden dan terecht het verwijt krijgen dat ze op het eind van hun carrière nog voor de postjes kiezen. Dat zou een ongeluk zijn voor de groene partij, die de verdienste heeft dat ze naast tal van ecologische verworvenheden in één generatie enorm veel tot stand heeft gebracht: rechten voor kinderen, voor vrouwen, voor minderheden, mensenrechten tout court. Wie destijds de groenen uitlachte als wereldvreemde onrealistische dromers heeft over de hele lijn ongelijk gekregen.
Dat is dan de positieve noot in dit verhaal…
Wallraff: Mede dankzij de groenen verkeren we in een positie waarin we alle culturen waarmee we geconfronteerd worden met elkaar kunnen vergelijken. Waarom zouden we van elkaar niet overnemen wat positief is, en het negatieve overboord gooien? Overal zien we kiemen van een nieuwe wereldgemeenschap, laatst nog op het Taksimplein in Istanbul. Ik ken in Duitsland heel wat Turken en Duitsers van Turkse afkomst die de Turkse islamocratuur van premier Recep Tayyip Erdogan even verwerpelijk vinden als de seculiere militaire dictatuur die ze overwonnen hebben. Om die reden alleen al verdedig ik het dubbele staatsburgerschap voor Turken die zich hier gevestigd hebben, omdat het wederzijdse begrip tussen de burgers erdoor bevorderd wordt.
Maar ik wil nog iets positiefs zeggen: de vijandigheid tegenover vreemdelingen is gelukkig geen thema meer in onze verkiezingscampagnes, in geen enkele democratische partij. Dat was ooit anders. Roland Koch, de christendemocratische ex-premier van de deelstaat Hessen, was de laatste politicus van een democratische partij die in 2008 een campagne tegen de buitenlanders heeft gevoerd. Zelfs voor een krant als Bild, die ooit over immigranten en asielzoekers schreef als over zwermen sprinkhanen die het land kwamen kaalvreten, is xenofobie geen thema meer.
DOOR PIET DE MOOR IN KEULEN
‘Duitsland is een sociaal koud land: de waarde van een mens is beperkt tot wat hij voor de markt presteert.’
‘Ik zou Snowden zeker verborgen hebben als hij naar mij toe was gekomen, net zoals ik Salman Rushdie in 1989 een tijdlang heb verstopt.’
