Het Forum: plein in Rome, tussen Capitool en Palatijn, waar burgers samenkwamen om publieke zaken te bespreken en recht te doen.
Mijnheer Coolsaet, in Oostenrijk is een regering tussen de conservatieven en extreem-rechts in de maak. Onder protest van heel wat andere EU-leden.
Rik Coolsaet: Het is geen primeur, want in ’94 heeft Silvio Berlusconi in Italië een coalitie gesloten met de Alleanza Nazionale van Gianfranco Fini, die een meer rechtstreekse band met het fascisme had dan de FPÖ van Jörg Haider. Ook toen was er afkeuring te horen bij de Europese partners. Ministers als Elio Di Rupo hebben geweigerd deel te nemen aan ministerraden waar leden van de Alleanza mee aan tafel zaten. Die Italiaanse regering is vrij snel gevallen, nadat de Lega Nord zich terugtrok en Berlusconi last kreeg met het gerecht. In de EU hopen velen om ÖVP-leider Wolfgang Schüssel, huidig minister van Buitenlandse Zaken, tot betere gedachten te brengen.
Of dat effect heeft, is een open vraag, want Schüssel wil al zo lang kanselier worden en een coalitie met Haider is wellicht zijn enige kans om die droom te verwezenlijken. Daarom heeft hij ook onmogelijke voorwaarden gesteld aan de sociaal-democraten. Dat Oostenrijk internationaal opnieuw gestigmatiseerd dreigt te worden, is de prijs die hij daarvoor moet en mogelijk ook wil betalen. Met de verkiezing van Kurt Waldheim hebben de Oostenrijkers getoond dat ze zich van buitenlandse kritiek niet veel aantrekken, maar verantwoordelijke politici als president Thomas Klestil zijn zich bewust van het gevaar van een nieuw isolement. Regeringsdeelname van de FPÖ moet leiden tot een cordon sanitaire rond Oostenrijk. Want als de EU naast een economisch ook een politiek en democratisch project wil zijn, is er geen plaats voor extreem-rechts. Ook de Europese Volkspartij zal kleur moeten bekennen. Ze heeft Forza Italia, ondanks de alliantie met Fini, wel opgenomen. Maar uit de CDU-reactie en uit verklaringen van EVP-voorzitter Wilfried Martens maak ik op dat er sancties komen tegen de ÖVP, als die met Haider in zee gaat.
De FPÖ heeft ondertussen zoveel aanhang dat men er niet meer omheen kan. Het tweede EU-land waarin een dergelijke situatie dreigt, is België.
Coolsaet: Uiterst rechts kapitaliseert de ontevredenheid die is opgewekt door de transformatie van onze samenleving. De kiezer voelt zich machteloos tegenover de mondialisering en tegenover de post-industriële maatschappij die in de jaren tachtig gepaard ging met economische stagnatie en werkloosheid. Veel burgers voelden zich verloren, omdat de beschermende mantel van de staat wegviel. De linkerzijde had daar geen antwoord op en dus zochten velen hun heil bij extreem-rechts, met zijn simplistische oplossingen voor complexe vraagstukken.
België is vroeger dan andere landen met dat gegeven geconfronteerd, en zou ook als eerste een antwoord moeten geven. Dat ligt in het herstel van de staat, die opnieuw zijn rol moet spelen als behoeder van de burger, die niet alleen wil worden gelaten. Dat wordt vertaald in het idee van de actieve welvaartstaat, dat zowel de neoliberale als de linkse oplossing voor de crisis van de jaren tachtig overstijgt.
Het schandaal rond de CDU neemt steeds grotere vormen aan. Zal dat ook in Duitsland tot een hernieuwde doorbraak van uiterstrechts leiden?
Coolsaet: Dat gevaar zit erin, de Republikaner staan klaar om de ontevredenen op te vangen. De CDU is in het verleden altijd een dam geweest tegen zowel de linkse SPD, als tegen uiterstrechts. Als die dam nu zou wegvallen, profiteert vooral extreem-rechts ervan. Het is een van de redenen waarom Gerhard Schröder zich gedeisd houdt. Hij hoopt dat dit schandaal beperkt blijft tot een zaak-Kohl, hoogstens een zaak-CDU, en dat niet het imago van de hele Duitse politiek onderuitgaat. Ook de CDU wil het beperken tot een zaak-Kohl, en probeert via een vadermoord de partij te redden. Het toont eens te meer aan wat een gruwelijk spel politiek is, en hoe weinig respect voor personen erin heerst. Zal de CDU deze affaire overleven, of gaat ze er net als de Italiaanse christen-democraten aan tenonder? Helmut Kohl lijkt vastbesloten een persoonlijke code te respecteren, en zodoende de schuld op zich te nemen. Of hij dat volhoudt, is een andere vraag.
De Europese Commissie heeft haar voorstellen voor institutionele aanpassingen bij de uitbreiding van de Unie bekendgemaakt. Maar ze is om de heikele punten heen gestapt.
Coolsaet: Alle geledingen van de EU – de Commissie, de lidstaten, het parlement – maken zich klaar voor de komende Intergouvernementele Conferentie, de laatste vóór de verruiming echt van start gaat. De uitbreiding is nodig om het in Centraal- en Oost-Europa ontstane vacuüm op te vullen. Maar zal men de EU voldoende slagkracht en cohesie kunnen geven om van een Unie met zevenentwintig of eenendertig lidstaten, méér te maken dan een gewone vrijhandelszone? Het is de eeuwige discussie binnen de EU. De grondleggers van het Europa van de zes hadden een politieke federatie voor ogen, waarbij geleidelijk nationale bevoegdheden aan supranationale instellingen zouden worden overgedragen. Maar anderen, met Margaret Thatcher als koppigste exponent, wilden niet meer dan een vrijhandelszone.
In een onlangs gepubliceerd interview met Le Monde toont Jacques Delors zich pessimistisch. Als men er niet in slaagt via de besluitvormingsmechanismen de cohesie te vrijwaren, belanden we in een Europe à la carte. Zeker met zevenentwintig of meer leden, kan je niet blijven wachten op de traagste. Wie vooruit wil, moet opteren voor wat netjes wordt omschreven als “nauwere samenwerking tussen meerdere lidstaten”. Een idee dat onder meer door België wordt gepromoot, maar dat het gevaar van grote chaos in zich houdt. De een wil defensie en buitenlands beleid uitdiepen, maar niet de fiscaliteit. Bij een ander is het omgekeerd. Als iedereen alleen maar gaat werken in samenwerkingsvormen waarin hij zelf geïnteresseerd is, maak je een versplinterd Europa dat bestaat uit verschillende eilandjes, zonder dat er nog een centrale kern of een gemeenschappelijke doelstelling aanwezig is. Dat doemscenario is zich op dit moment aan het voltrekken. We staan dicht bij de mislukking van de EU, maar niemand schijnt daarvan wakker te liggen. De ambitie om een politiek Europa te verwezenlijken, wordt niet langer door gezaghebbende stemmen vertolkt.
Moet de Commissie meer bevoegdheden krijgen, om tot een sterke EU te komen?
Coolsaet: De problemen in de Commissie-Santer hebben afbreuk gedaan aan het dynamisme dat onder Delors was gegroeid. Maar het is méér dan dat. Je krijgt het gevoel dat alle lidstaten, zonder uitzondering, steeds vaker opnieuw hun nationale belangen willen verdedigen. Bij ons klonk dat door in de dioxinecrisis. Met de euro, waaraan ook weer niet iedereen deelneemt, zijn we erg ver gegaan in het afstaan van bevoegdheden. De euro is eigenlijk een grensgeval tussen een technisch en een politiek dossier. Als we nóg een stap verder zetten, en fiscaliteit, defensie en buitenlands beleid federaliseren, raken we de natiestaten in het hart van hun soevereiniteit. Dan moeten ze in feite zichzelf opheffen. Ik denk niet dat de regeringen daartoe bereid zijn. En dus zullen ze de macht van de Commissie niet vergroten.
Het Russische leger rijdt zich voor de tweede keer vast in Tsjetsjenië.
Coolsaet: De Russen zullen Grozny wel veroveren, maar vijf jaar geleden is gebleken dat ze het niet kunnen controleren. Bovendien zijn er achter hun linies ook nu weer infiltraties van de Tsjetsjenen bezig, en slagen zij er niet in om de bergen in het zuiden in te nemen. Militair blijft het hoe dan ook gevaarlijk. Het Westen kijkt toe, mede omdat het voor een dilemma staat. Ofwel moet het de regering-Poetin bedreigen met sancties en isolering. Het resultaat daarvan zal een versterkte xenofobie in Rusland zijn, en een grotere populariteit van ultra-nationalisten als Zjirinovski. Ofwel doet het Westen niets, en kan dat worden uitgelegd als een legitimering van het brutale Russische optreden. De hele kwestie is delicaat vanwege de positie van interimpresident Vladimir Poetin. Die wil enerzijds de nationalistische gevoelens in eigen land kanaliseren en gebruiken, en anderzijds heeft hij het Westen nodig. Als hij te ver gaat in de richting van de ene, stoot hij de andere af.
Het grote probleem van Rusland onder Jeltsin was de stelselmatige uitholling van de macht en de autoriteit van de staat. Poetin probeert dat te keren, en een van de middelen daartoe is de Russen hun nationale fierheid teruggeven. In die optiek is een overwinning in Tsjetsjenië belangrijk. Ze moet Poetin de steun van de bevolking opleveren. Die heeft hij absoluut nodig om eind maart tot president te worden verkozen, en om nadien te kunnen beginnen met de uitzuivering van “de Familie”. Meer bepaald de Jeltsinclan, en de oligarchen van het type Berezovski die de kas hebben geplunderd. Verder heeft hij financiële middelen nodig om de staat weer te doen functioneren. Dat vereist de herinvoering van het belastingstelsel, dat in het huidige Rusland zo goed als onbestaande is, en de hulp van het Westen. Sommigen vergelijken de positie van Poetin met die van Kerenski, die moest schipperen tussen het tsarisme en het bolsjevisme. De democraat Kerenski heeft het toen niet gehaald en de extremisten hebben de zaak overgenomen. Een herhaling van die geschiedenis is niet uitgesloten, deze keer met extremisten van rechts.
De VN-Veiligheidsraad heeft zich de afgelopen maand over Afrika gebogen, maar veel is er niet uit de bus gekomen.
Coolsaet: Ik wil eerst onderstrepen dat het niet overal in Afrika slecht gaat. In sommige gebieden is er een aanzienlijke economische heropleving. En niet alle VN-operaties in Afrika zijn mislukt. Mozambique en Namibië zijn voorbeelden die wel succes kenden. Maar in Centraal-Afrika is de toestand ingewikkelder. De VN willen vijfhonderd waarnemers sturen, die moeten bemiddelen tussen de verschillende strijdende groepen. En er worden vijfduizend soldaten geleverd door Afrikaanse staten. Hun opdracht is de waarnemers te begeleiden, en dus niet om in de strijd zelf te interveniëren of burgers te gaan beschermen. Op korte termijn moet er niet veel resultaat worden verwacht, omdat er geen spoor is van een akkoord tussen de betrokkenen. Te veel partijen geloven dat ze via militaire actie nog politieke winst kunnen boeken, en er vechten te veel ongecontroleerde groepen mee. In die omstandigheden is een militair optreden van de VN uitzichtloos. Helaas voor de burgerbevolking, want die is het grote slachtoffer. Er zijn meer dan een miljoen vluchtelingen, en de VN voorspellen een hongersnood die minstens twee miljoen mensen zal treffen.
Is er voor België nog een rol weggelegd?
Coolsaet: Ik denk het wel, al is minister Michel niet erg duidelijk over zijn bedoelingen. Hij wil half februari binnen zijn eigen departement een groot overleg organiseren, met alle ambassadeurs en ambtenaren die zich met Centraal-Afrika bezighouden. Dat zou meer klaarheid moeten scheppen. In afwachting van een mogelijke realisatie van de akkoorden van Lusaka kunnen de Belgen wel al een actieprogramma opstellen. Cruciaal is de heropbouw van civiele structuren in Congo. Op korte termijn komt dat misschien het regime van Kabila ten goede, maar op langere termijn is het een noodzaak voor om het even welke regering. Lange tijd stond de Belgische Afrikapolitiek uitsluitend in het teken van onze eigen economische belangen. Sinds de jaren negentig, en het verdwijnen van de Belgische bedrijven in de regio, is het accent meer op politieke doelstellingen gelegd. Als we nu hulpprogramma’s op poten zetten, moeten we klaar en duidelijk een paar neutrale politieke principes naar voren schuiven, zoals respect voor de mensenrechten en de democratie. Maar dan wel zonder partij te kiezen in het huidige conflict.
RIK COOLSAET
Koen Meulenaere
