ALS DE MACHTSWISSEL IN KIEV MINDER ABRUPT WAS GEWEEST, ZOU EUROPA DAN NU MISSCHIEN NIET IN DE ROUW ZIJN GEDOMPELD?

In de tuin met een boek, Made in Europe van Pieter Steinz. Graaien in de uitpuilende kist met wat wij als Europeanen delen aan cultuurgoed. Prachtig boek, warm weer, zomerse tuin: bijna paradijselijk. Ware het niet dat om de paar minuten een vliegtuig overvloog dat kort daarvoor in Zaventem was opgestegen en met veel lawaai naar tien kilometer hoogte klom. Twee dagen daarvoor was uit de hemel boven oostelijk Oekraïne een Boeing 777 aan flarden geschoten. In dat vliegtuig zaten veel Europeanen, de mensen waarvoor het boek dat ik aan het lezen was bedoeld is. Is het een gewaagde gedachte dat de Europese Unie in dit drama toch niet helemaal vrijuit gaat? De club van 28 heeft geen gelegenheid laten voorbijgaan om Oekraïne lekkers voor te houden. Begin dit jaar, toen in Kiev de machtsstrijd tussen de Russisch- en Europees-gezinde politieke clans in alle hevigheid woedde, vond Guy Verhofstadt dat hij de betogers op het Maidanplein moest toespreken. Herman Van Rompuy zei toen dat de toekomst van Oekraïne bij de Europese Unie ligt. Misschien zou, als Europa minder dubbelzinnige signalen had afgegeven – associatie? lidmaatschap? – de regio minder snel in brand hebben gestaan? Wie weet, als de machtswissel in Kiev minder abrupt was geweest, als meer de weg der geleidelijkheid was bewandeld, zou er in het oosten van Oekraïne nu geen geavanceerd Russisch luchtafweergeschut hebben gestaan? Misschien was Europa dan nu niet in de rouw gedompeld?

Europa. Soms laat ik er mijn slaap voor, of toch een stuk van mijn slaap. Ondertussen heeft ook bij mij de opvatting postgevat dat we in een geglobaliseerde wereld met zijn opkomende regionale supermachten alleen nog iets kunnen betekenen als we nog veel meer zaken samen doen: méér supranationale bevoegdheden, méér bankenunie, méér gemeenschappelijke buitenlandse politiek, een Europese defensie, in één woord, méér federaal Europa. (Ik lijk Verhofstadt wel.) Maar hoe krijg je dat democratisch gelegitimeerd? Hoe verkas je allerlei beslissingsmacht die nu bij de Commissie en de Ministerraad ligt naar het Europees Parlement? En vooral, hoe win je de hearts and minds van de burgers voor een sterker, een meer eengemaakt Europa? Wanneer gaan wij ons net zo veel Europeaan als Vlaming, Belg, Fransman of Italiaan voelen? Helaas, vandaag krijg je de indruk dat het veeleer de andere kant opgaat. De eurosceptici hebben de wind in de zeilen. Would-be naties als Schotland, Catalonië en Vlaanderen dromen van een ‘ontmoeting met de geschiedenis’ en sturen aan op nog méér verbrokkeling, op schaalverkleining in plaats van schaalvergroting.

Is Europa een gedachtespel waar enkel een politieke en culturele elite zich in vermeit? Iets wat thuishoort in de categorie romantiek? Iets voor dromers? En ben ik zo’n dromer? Welaan dan. In mei 1989 was ik in Warschau op bezoek bij Bronislaw Geremek, een belangrijke stem toen in de Poolse oppositie tegen de communistische regering die op haar laatste benen liep. Geremek was historicus van de middeleeuwen, had gedoceerd in Warschau en aan de Sorbonne in Parijs maar nu had hij zich in de politiek gestort, hij was adviseur van Solidarnosc. Wat ik me van die ochtend in zijn flat nog het best herinner, is dat ik, terwijl hij een kop thee zette, langs zijn boekenrekken liep: veel geschiedenis, veel Franse auteurs, ook Duitsers: Mann, Kafka, Hesse, Böll, boeken die ik soms ook had gelezen of nog ongelezen thuis had staan. We spraken erover dat zoiets een band schept tussen mensen, of dat we ons dat toch voorstellen. Nog twee keer had ik eenzelfde soort ‘wij’-gevoel, allicht niet toevallig ook bij schrijvers in datzelfde Centraal-Europa, niet toevallig ook in diezelfde omwentelingsjaren waarin Europese muren werden geslecht. Eén keer in Novi Sad bij de Serviër Alexander Tisma, een rasschrijver die een hekel had aan het verwoestende nationalisme van zijn volksgenoten, en één keer in Pristina bij de Kosovaar Ibrahim Rugova, toen al veel meer politicus dan schrijver – maar hij vroeg me wel of ik hem de Franse vertaling van Het verdriet van België wilde opsturen.

Of het ooit goed komt met de Europese integratie weet ik niet. Voorlopig koester ik mij maar aan het Europa van de boeken. Zoals dat van Pieter Steinz: alfabetisch gerangschikt, van Amsterdam van Jacques Brel tot de Zwarte Madonna van Czestochowa, met daartussen vierhonderd pagina’s die je laten wegdromen over Europa en zijn gedeelde cultuur. Het kan me niet schelen dat ik voor gek sta of naïef ben. Dít Europa is altijd nog beter dan niets

Would-be naties als Schotland, Catalonië en Vlaanderen dromen van een ‘ontmoeting met de geschiedenis’ en sturen aan op nog méér verbrokkeling.