Lafheid begint klein: met een simpel woord, met het vermommen van een betekenis, met het vermoffelen van een onkiese gedachte. Centraal in de uitwaaierende woordenlijst van de hedendaagse verdwazing staat het begrip ‘verlichtingsfanatisme’. Verlichtingsfanaat is hij, die zo hard de verdraagzaamheid najaagt dat hij tolerantietotalitair wordt. Zo wil de verlichtingsfanaat uit alle macht de islam tot meer tolerantie bewegen, en verraadt op die manier zijn intolerantie voor die godsdienst. Figuren als Jean-Marie Le Pen, Geert Wilders of Filip Dewinter worden er niet van verdacht. Zij zijn ‘gewoon’ intolerant. Alleen kritischer geesten, zoals Wim Van Rooy, Joost Zwagerman of Johan Sanctorum, worden van verlichtingsfanatisme beschuldigd. Volgens de bestrijders van dat fanatisme is hun islamkritiek niet gestoeld op een filosofische bezorgdheid voor de toename van intolerantie, nee, ze is zélf gecodeerde intolerantie. Onverdraagzaamheidsintolerantie, zeg maar. Verlichtingsfanatisme.
Wie het woord bedacht heeft, weet ik niet. Maar het moet in ieder geval een sluwe vos zijn geweest, iemand die zich herinnert hoe het oxymoron werkt. Een oxymoron is een stijlfiguur, waarin twee schijnbaar onverzoenlijke tegengestelden in één begrip verenigd worden: oorverdovende stilte, koude gloed… ‘Oxymoron’ is zelf ook een oxymoron. Dit klassiek Griekse woord betekent namelijk ‘scherpe botheid’. Het begrip verlichtingsfanatisme is een soort reïncarnatie van het oxymoron: het klinkt scherp en snedig, maar eigenlijk is het eindeloos grof en bot.
Want wat is verlichting? Toen er van persvrijheid nog geen sprake was, de meeste drukpersen ondergronds draaiden en het kritische bewustzijn nog kraaide in zijn wieg, gaf de geestelijke vader van het verlichtingsfanatisme, Immanuel Kant, er de volgende definitie van. ‘ Aufklärung is het verlaten van de toestand van onmondigheid waarin de mens zichzelf heeft gebracht.’ Een fantastische definitie, tegelijk scherpzinnig en subtiel, omdat Kant simpelweg het Bijbelse scheppingsverhaal omkeert: de moderne mens laat niet het paradijs, maar de hel achter zich. Verlichting is dus een uittocht, een doolweg, en geen aankomst, geen verworvenheid – ook niet in tijden als deze, waar de persvrijheid in de grondwet staat, elk huisje zijn drukpersje heeft en Tom Lanoye in Humo schrijft. Het ironische is immers, dat de persvrijheid vandaag al te vaak gebruikt wordt om verfijnde, maar daarom niet minder reële vormen van onderwerping te verdedigen. Dat de onmondige de vrijheid inroept om voor het behoud van de eigen onmondigheid op te komen, is wellicht deel van de dwaling. Maar het is een valse vrijheid die daar salonfähig wil worden, die de stap terugzet. Het ideaal van de ‘verlichting’ kondigt de onzekere uittocht aan, een begrip als ‘verlichtingsfanatisme’ daarentegen drijft ons terug.
Want, nogmaals, wat is verlichting? De fictie van de maakbare samenleving, beweren sommigen. Maar het gaat om veel minder dan dat! En om veel meer. De verlichting is immers die historische gebeurtenis, waar universele vrijheid en gelijkheid en, vooral, menselijkheid voor het eerst denkbaar werden. Mij dunkt dat de islam net iets te veel vormen van (klein)menselijkheid óndenkbaar acht: morele vrijheid, geloofstwijfel, religieuze verdraagzaamheid, fundamentele bronnenkritiek, respect voor homofilie, vrouwengelijkheid… Die onbedachtzaamheid voedt de onmondigheid.
De Aufklärung is het verleden – maar dan wel een verleden, dat voor de mens het uitzicht op een menswaardiger toekomst schiep. Toegegeven, die toekomst bleek minder rozig dan vele utopieën hadden gewild. Maar een toekomst was (en is) het, en een erg menselijke vorm van hoop bovendien. Alles behalve fanatisme. Fanatisme is de terugkeer naar een verleden zonder toekomst, zonder vensters. Hoop daarentegen is de leerschool, waar mensen zich oefenen in het afwijzen van die verledens, die geen uitzicht bieden op een waardige toekomst. Misschien heet dat wel ‘verlichting’? En hoort de rest thuis in het voorbijschuivende landschap van onze kleine en grote lafheden?
door Peter De Graeve – (49) is filosoof (en gematigdheidsextremist)
