Valt Rusland eigenlijk nog wel te redden? En zo ja, wie moet dat dan gaan doen en hoe? “Wat moet gedaan worden, gebeurt niet.”
“De regering van de laatste kans”, noemde politiek analist Andrej Pjontkovski het. Hij had het over de regering van de “jonge hervormers” en we schreven maart 1997. Anderhalf jaar later lijkt die laatste kans definitief verkeken. Rusland bevindt zich in de diepste crisis van het regime sinds de val van het communisme.
De man die in hoge mate verantwoordelijk is voor het moeras waarin Rusland nu wegzinkt, Viktor Tsjernomyrdin, wordt geroepen om de rol van redder des vaderlands op zich te nemen. “Een terugkeer naar het verleden is uitgesloten”, riep hij meteen uit en sloot een akkoord met de communisten van Gennadi Zjoeganov om het economische roer om te gooien.
Tsjernomyrdin had ook een politiek akkoord met de communisten om de president politiek uit te kleden, meer macht te verlenen aan regering en parlement en de grondwet van 1993 te herzien. Maar het “presidium” van de communistische partij floot de ondertekenaars van het akkoord terug en dompelde daarmee het land in een politieke crisis met onvoorzienbare gevolgen.
Tsjernomyrdin is de man bij uitstek die het met iedereen kan vinden. In de lange strijd tussen Jeltsin en een links parlement moest hij keer op keer de brokken lijmen. Hij kon bij de internationale bankiers miljardenleningen lospeuteren met plechtige beloften die hij daarna met het grootste gemak vergat. Ook nu is zijn charmeoffensief voor het Westen bedoeld. Zijn bedoeling bestaat erin het IMF, tegen beter weten in, met geld over de brug te laten komen.
“Als Rusland terugkeert naar de planeconomie, wordt de geldkraan dichtgedraaid”, waarschuwt IMF-directeur Michel Camdessus. Maar het muntfonds kan het zich anderzijds niet veroorloven om Rusland helemaal in zijn eigen sop te laten gaarkoken. Wat daarvan de gevolgen zouden zijn voor Latijns-Amerika en de rest van de wereld werd vorige week op de beurzen al duidelijk.
DE OLIGARCHEN LATEN JELTSIN VALLEN
Ook dit keer is het Boris Berezovski die Jeltsin heeft ingefluisterd dat alleen de vlucht achteruit hem kon redden. Berezovski – goed bevriend met Jeltsins dochter Tatjana – regelde het zo dat de president een volle zaterdag en zondag in zijn datsja van de buitenwereld geïsoleerd werd. “Hij ging als eerste het kantoor van de premier binnen”, vertelt Viktor Aksjoetsjits, een adviseur van oud-vice-premier Boris Nemtsov. “Pas een uur later volgde Tsjernomyrdin.”
De oligarchen, die aan het begin van de crisis nog in het Kremlin poseerden met Jelstin om hun steun aan de president duidelijk te maken, hebben hun beschermeling inmiddels laten vallen. Jeltsin, met zijn onvoorspelbaar gedrag, zijn slechte gezondheid en zijn notoire onkunde van economie, was hinderlijk geworden. Maar wat de oligarchen vooral stoorde, waren de pogingen van de regering- Kirijenko om hen mee te laten betalen voor de crisis door middel van een belastinghervorming en de sanering van een banksysteem dat parasiteerde op de staatsschuld. Het moet voor hen geen geheim zijn geweest dat met de terugkeer van Tsjernomyrdin fataal de communisten mee aan de macht zouden komen. Dan maar de minste van twee kwalen, lijken de roverbaronnen te hebben gedacht. Zjoeganov en zijn kameraden hebben, behalve populistische maatregelen, immers geen enkel reëel alternatief voor het kwakkelbeleid van de afgelopen vijf jaar.
Zelfs na de openbare weigering van de communisten om Tsjernomyrdin te steunen, verklaarde Berezovski zelfverzekerd dat “Tsjernomyrdin zonder de minste twijfel de volgende premier wordt”. De kingmaker had gesproken. Hij rekent erop dat er genoeg dissidenten zijn in de communistische rangen en die van hun eigen bondgenoten, om Tsjernomyrdin door het parlementsdebat te loodsen. Het scenario is al eens eerder gespeeld bij de benoeming van Sergej Kirijenko, vijf maanden geleden.
Intussen heerst er een beangstigend machtsvacuüm in Moskou. De politici spelen hun partijpolitieke spelletjes als gewoonlijk en de gewone Rus vecht voor een plekje in de rij om zijn spaarcenten terug te krijgen. Er moeten dringend beslissingen genomen worden maar de president geeft niet thuis. Voor de televisie verklaarde Jeltsin flink dat hij er niet aan denkt af te treden, maar het is voor iedereen duidelijk dat de president het politieke spoor bijster is en niet in staat leiding te geven aan het land.
DE REDDERS VAN HET VADERLAND
Moet dan alle heil van Tsjernomyrdin komen? “Tsjernomyrdin was nooit de man van de snelle, kordate besluiten”, zegt politicoloog Vjatsjeslav Nikonov, de kleinzoon van Stalins minister van Buitenlandse Zaken Vjatsjeslav Molotov. Hij stelde beslissingen weken en maanden uit, maar in de huidige situatie moeten beslissingen binnen het uur en de minuut worden genomen.”
Andere redders des vaderlands lopen zich warm. Aleksandr Lebed, de voormalige veiligheidsadviseur van president Jeltsin en kandidaat voor diens opvolging, zit in het verre Krasnojarsk waar hij eerder dit jaar tot gouverneur werd verkozen. Lebed heeft het met Tsjernomyrdin op een akkoord gegooid om hem te steunen, maar de gebeurtenissen volgen elkaar snel op en politieke allianties zijn in de Russische politiek geen lang leven beschoren.
Joeri Loezjkov, de burgemeester van Moskou, zit dichter bij de zon en hij komt de laatste dagen opvallend veel op televisie in de rol van nationale politicus. Maar Loezjkov ligt slecht bij de kongsi die in het Kremlin de dienst uitmaakt. Jeltsin en zijn familie koesteren een enorm wantrouwen tegen de “kleine tsaar van Moskou” en vooral de oligarchen vrezen dat ze de eigenzinnige Loezjkov niet kunnen manipuleren.
Voor de “jonge hervormers” breekt een tijd aan van wonden likken. Jeltsin noemde de charismatische Boris Nemtsov anderhalf jaar geleden zijn opvolger – “zijn zoon” zelfs. Na zijn ontslag heeft Nemtsov slechts een paar minuten met de president aan de telefoon gesproken. Nemtsov is verbitterd. “Berezovski is de Raspoetin van deze tijd”, zegt hij.
Over de toekomst is Nemtsov somber. “Er is een moeilijke, structurele crisis, die gigantische hervormingen vereist. Maar wat gedaan moet worden, gebeurt niet. Zullen ze soms Gazprom bankroet verklaren? Gaan ze diegenen aanpakken die nu proberen het bestuur van de staat over te nemen?”
Maar ook de “jonge hervormers” hebben boter op het hoofd, zegt Andrej Pjontkovski. Ze hebben zelf meegeholpen aan de opbouw van het maffiakapitalisme. Hun leider, Anatoli Tsjoebais, heeft zich verbrand aan duistere deals en hij is medeplichtig aan de uitverkoop van de staatsbedrijven. De voormalige premier Kirijenko, en beste vriend van Nemtsov, verklaarde zelf dat de hervormingen hem “helemaal niet arm” hebben gemaakt.
Als Tsjernomyrdin bevestigd wordt als premier, dan is dat de definitieve overwinning van het oligarchokapitalisme, beweert Pjontkovski. Viktor Aksjoetsjits, de adviseur van Nemtsov, voorspelt een “crimineel systeem, waar de oligarchie het voor het zeggen heeft, waar het middelgroot en klein bedrijf wordt gewurgd door de belastingen en waar een strijd wordt gevoerd tussen clans over de verdeling van de staatskoek”.
De communisten wijzen Tsjernomyrdin niet om principiële maar om tactische redenen af. Als de prijs hoog genoeg is – tien ministerposten en het ontslag van Jeltsin – zijn ze bereid in te stemmen met een links-criminele coalitie.
Johan Depoortere
