Tegen de voorspellingen in blijft Ruslands economie erop achteruit gaan. Een snelle ommekeer ligt niet in de lijn van de verwachtingen.
De Amerikaanse Europa-expert Edward Luttwak pleitte er in 1995 voor de Nobelprijs voor economie toe te kennen aan de Russische maffia, ?voor haar bijdrage aan het economisch herstel.? Of de man het ernstig meende, valt niet te achterhalen, maar alleszins houdt zijn argument steek ?dat het Amerikaans kapitalisme ook met plunderaars begonnen is.?
Die bijdrage aan het economisch herstel van de maffia en tegelijk ook die van de vroegere apparatsjiks en de huidige nomenclatura is groot. Maar er is geen reden om hun prestaties te overschatten. De resultaten blijven uit : Ruslands economie geraakt tegen de voorspellingen en de verwachting in maar niet aan de beterhand. Het Staatscomité voor de Statistiek moest met rode wangen bekennen dat de economie het afgelopen jaar niet groeide, maar integendeel nog met zes procent achteruit ging. Een soortgelijk onheil moest het comité ook al aankondigen in 1995, toen het bruto binnenlands product met vier procent kromp. En in 1994, het jaar van de catastrofale economische achteruitgang met veertien procent.
Dat zou erop kunnen wijzen dat de 150 miljoen inwoners van de Russische Federatie na vijf jaar privatisering (en daarvòòr hadden ze het ook al niet breed) verder in de armoede sukkelen. En inderdaad, het gemiddeld beschikbaar inkomen daalt. Maar er zijn rijke mensen in Rusland. Een hele klasse superrijken, zowaar, en ook een behoorlijk grote middenklasse, terwijl zelfs de Russen onderaan de piramide erin slagen een inkomen te arrangeren. Rusland-experts wijken niet af van hun verrassende stelling dat de inkomensverdeling vergelijkbaar is met die in Groot-Brittannië en dat de ongelijkheid minder erge vormen aanneemt dan in de Verenigde Staten.
Een kinderarts of een architect verdient zo’n vijfhonderdduizend roebel per maand de roebel noteerde in de beste communistentijd officieel vijftig frank en staat nu 0,0056 frank , een gepensioneerde moet het doen met de helft. Een brood kost drieduizend roebel, een kop koffie twintigduizend. Hoe ze het doen, mag een wonder heten, maar in Moskou wordt gekocht, en tegen astronomische prijzen (een bonthoedje gaat al gauw voor bijna één miljoen roebel over de plank). Overal in het centrum verschijnen nieuwe winkels, luxezaken en boetieks schoenwinkels en parfumerieën, vooral en ze hebben een overvloed aan koopwaar in huis. Welk geld in die winkels rolt, staat niet in de statistieken : ongetwijfeld centen van de zwarte markt, vergaard via bijjobs en klussen en verder wordt er druk ruileconomie bedreven.
HET HEIMWEE KNAAGT
Maar de straten in het centrum van Moskou zijn de hele hoofdstad niet, laat staan Rusland of de Russische Federatie. Daar groeit de sociale onvrede gelijk met het heimwee naar het bestaanszekere verleden. Tegen het jaareinde aan hielden in Rusland de mijnwerkers hun handen in de zakken, legden de leerkrachten het werk neer, gingen de artsen in hongerstaking, klaagden de militairen over armoede en manifesteerden de gepensioneerden haast wekelijks.
Van de Russische beroepsbevolking werkt 36 procent in de particuliere sector en 24 procent in de gemengde sector, waarin ook de overheid een zware hand heeft. De werkloosheid blijft snel toenemen. De landbouw is nauwelijks geprivatiseerd, wat het constante tanen van de productie zou veroorzaken. Maar de verkozenen in de Doema blijven zich verzetten tegen de verkoop van landbouwgrond.
Waarschijnlijk ondervindt het Staatscomité voor de Statistiek moeilijkheden om de economie goed te meten. Het onderschat de geprivatiseerde sector en weet geen weg met de grijze, de zwarte en de ronduit misdadige economie. Rusland stapte in 1991/1992 uit zijn communistische planeconomie en sloeg aan het privatiseren. Kent het land nu een vrijemarkteconomie ? De meest geïnspireerde Russische hervormers definiëren het subtieler : er is een instabiele markteconomie met een groeiende privé-sector. Maar de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henri Kissinger bekijkt dat met onversneden cynisme : ?De Russische economie is een merkwaardige combinatie van zwarte markten, ongebreidelde speculatiezucht, maffiapraktijken en een staatskapitalisme waarin grote industriële conglomeraten geleid worden door ex-communistische managers onder het mom van privatisering.?
Het Westen heeft onvoldoende oog voor de gigantische corruptie in Rusland, waarschuwt de Amerikaan Jeffrey Sachs. De Havard-econoom kan het weten : Moskou haalde hem in 1992 binnen om de economische hervormingen te begeleiden. Sachs beschrijft de privatisering nu als een regelrechte plundering van de overheid. De communistische partij was een kweekschool voor corruptie, onder het mom van spontane privatiseringen stalen de apparatsjiks hele stukken staatseigendom. Onder leiding van zijn gewezen directeur Viktor Tsjernomyrdin geraakte het aardgasbedrijf Gasprom in duistere omstandigheden geprivatiseerd. Tsjernomyrdin, die nadien nog tot premier schopte, kuiert nu door het leven als een van de rijkste mannen, niet alleen van Rusland maar van de wereld. Men had beter niet geprivatiseerd zolang het niet eerlijk kon gebeuren, beseft de tot inkeer gekomen economische ideoloog Jeffrey Sachs nu. De ?vader van de privatisering?, eerste vice-premier Anatoly Tsjoebais, wankelde verleden jaar even, maar is nu goed en wel opgewaardeerd tot voorzitter van Boris Jetsins staf op het Kremlin.
HULP VAN HET WESTEN
Staat er voor 1997 economisch herstel op de agenda ? Merkwaardig genoeg verklaren internationale instellingen als de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds (IMF) of de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (Oeso) al lang dat het beter gaat met Rusland. 1991 was het dieptepunt, 1995 het keerpunt en 1996 het begin van het herstel. Alleen kwam dat laatste dus niet uit. De economische achteruitgang van vorig jaar overtrof die van 1995. De regering in Moshou rekent dit jaar met een groei van het bruto binnenlands product met één procent. Geen buitenlands economisch instituut dat dat gelooft. Ook in 1997 zal de economie verzwakken, vermoedelijk met zo’n drie procent.
Tenzij de herkozen president Boris Jeltsin radicale hervormingen kan doorvoeren. Tussen zijn lange ziekteperioden door kondigde hij alvast ferm aan om orde op zaken te stellen in de belastingen. Ten gevolge van belastingfraude zou de overheid naar schatting de helft van haar normale inkomsten missen. De Russen zijn niet overtuigd van de noodzaak om in een vrijemarkteconomie hun deel bij te dragen aan de werking van de staat. De belastingadministratie, waarvan de ambtenaren goed voor zichzelf zorgen, dringt daar ook niet erg op aan. Bovendien en wellicht bovenal kost het Tsjetsjeense avontuur handenvol geld uit de schatkist.
Economie en politiek staan nooit los van mekaar en in het geval van Rusland gaat het over wereldpolitiek. Het Internationaal Monetair Fonds schoof Moskou een mammoetkrediet toe. De Club van Parijs, die de achttien schuldeisende landen verenigt, met Duitsland als grootste kredietverstrekker, herschikte de uitstaande leningen in een zachte regeling over 25 jaar, een veel langere termijn dan een arm Afrikaans land ooit toegezegd kreeg.
Het Westen maakte zich de afgelopen maanden meer ongerust over de gezondheid van Boris Jeltsin dan over de gezondheid van het Russische bedrijfsleven en van de bevolking. Michel Camdessus, de topman van het Monetair Fonds, wond er geen doekjes rond : om ergere avonturen te voorkomen, is het beter dat Jeltsin als president herkozen wordt. Na de verkiezing van zijn uitverkoren kandidaat schortte Camdessus trouwens de maandelijkse uitbetalingen aan Rusland op.
De financiële nood van de Russische overheid geeft aanleiding tot veel ellende. De soldaten krijgen hun soldij niet, de ambtenaren en de arbeiders van de overheidsbedrijven ontvangen hun loon slechts met grote vertraging en de gepensioneerden moeten wachten op de uitbetaling van hun maandelijks staatspensioen. Nog erger is dat de staat zelf bij momenten nog amper functioneert. De infrastructuur (wegen, spoorwegen,…) verloedert zienderogen. Voor openbare werken is nu eenmaal geen geld.
HET GELD VLUCHT OVER DE GRENS
In grote nood schrijft de Moskouse regering als het ware aan de lopende band nieuwe staatsobligaties uit. Om wantrouwige investeerders aan te trekken, moet ze daarop extra hoge rentes toekennen. Ondernemers investeren niet, maar steken hun winst en ander liquide geld in obligaties. Daar laten ze zelfs de betaling van de lonen en de belastingen voor. Wie in Rusland geld heeft, pakt de snelle winst op die overheidsleningen. Tenminste, als hij zijn roebels niet in dollars kan omwisselen om ze naar het buitenland te sturen. Zoals de privé-banken doen met hun goedkope kredieten van de centrale bank. Zij leiden die niet naar de economie, maar laten ze omgewisseld in dollars in het buitenland renderen. Naar schatting vlucht zo voor 75 miljard frank per maand over de grenzen.
Nu moeten die privé-banken in Rusland op zijn Russisch worden bekeken. Er zijn zo’n 2.500 commerciële banken, een derde daarvan in Moskou. De meeste bestaan nog niet langer dan vijf jaar en stellen vaak niet meer voor dan een groot wisselkantoor, waarvan de eigenaar zijn veertigste verjaardag moet vieren. Echte instrumenten voor ondersteuning van de economie zijn die banken zelden. Niettemin slagen ze erin hun buitenlandse concurrenten van de winstgevende markt van overheidsobligaties te bannen. Een goede zaak voor hen, maar ze bewijzen er de Russische economie wel een slechte dienst mee. Op een open kapitaalmarkt die buitenlands geld aantrekt, zou de rente dalen. De reële rente, dus min het inflatiepercentage, bedraagt nu meer dan 50 procent per jaar. Die hoge rente die bewijst dat weinigen geloof hechten aan het succes van de hervormingen , behoedt de roebel voor devaluatie. Nu is een roebel in vrije val, zoals vroeger, nergens goed voor, maar een roebel die stabiliseert en zelfs versterkt, hindert de zwakke economie. De ?dure? munt remt veeleer de export af dan ze te stimuleren.
De Tsentrobank (de centrale bank) is apetrots over zijn sterke-muntbeleid. Maar de hoge rente ontmoedigt het investeren. Tegen die prijs leent geen ondernemer geld om in zijn bedrijf te steken. Dan veel liever de snelle beleggingswinst. Een van de belangrijkste, zoniet de belangrijkste handicap van de Russische economie, ligt precies bij die permanente afbrokkeling van de investeringen. Het productie-apparaat loopt terug, slechts uitzonderlijk steekt een nieuw bedrijf de kop op en onderzoek en ontwikkeling behoren tot het rijk van utopia.
Over de inflatie wordt officieel niets dan goed nieuws rondgestrooid. Zij is bedwongen tot vier procent per maand, wat dan nog altijd bijna 50 procent per jaar betekent (tegen goed twee procent in Europa). Natuurlijk komt dat neer op een triomf in vergelijking met de prijsstijging van tweeduizend procent in 1992. Maar loepzuiver is het succes niet : het vloeit in een niet geringe mate voort uit het niet uitbetalen van de lonen en de pensioenen en uit het niet terugbetalen van de staatsschulden.
LOBBY’S ROND DE PRESIDENT
Om aan haar financieringsbehoeften te voldoen, vond de regering eind vorig jaar een nieuwe oplossing. Ze plaatste, met succes, een lening voor een miljard dollar in euro-obligaties. Er volgen voor honderd miljard dollar euro-leningen, gewaarborgd door grondstofffen en vastgoed. (Ten einde goodwill en vertrouwen op de buitenlandse financiële markten te creëren, besliste de regering de schulden van de tsaren aan Frankrijk terug te betalen).
President Boris Jeltsin kent nog andere methoden om de staatsfinanciën te saneren. Een van de eerste beslissingen na zijn herverkiezing tot president, was het herstel van het staatsmonopolie voor alcohol. In de Sovjettijd brachten de belastingen en accijnzen op alkohol een derde van het staatsinkomen op de Russen laten zich inderdaad kennen als stevige drinkers , en nu nog amper enkele procenten. Maar het is zeer de vraag of het Kremlin erin zal slagen om de olie- en gasbedrijven, tevens de belangrijkste exporteurs, te bewegen tot hun rechtmatige duit in het zakje. Presidentiële decreten stellen hen van vele belastingen vrij en hun machtige lobby’s in de entourage van de president waken erover om dat zo te houden.
De lusteloosheid in het investeergedrag van de Russisch ondernemers wordt niet gecompenseerd door geld uit het Westen. Het Westen lonkt weliswaar naar het voormalige Oostblok omwille van zijn lage lonen, de behoorlijke scholing van de werknemers en de toekomstige markt , maar op de shortlist staat Rusland toch onderaan geklasseerd. Meer zelf : in Rusland komen de snelle avonturiers uit Europa en Amerika stilaan tot bezinning. IBM, bijvoorbeeld, stopte er in februari ’96 de productie van persoonlijke computers. Omdat, zoals de bedrijfsleider in Moskou zich beklaagde, ?het niet mogelijk blijkt op eerlijke wijze winst te maken.? IBM speelde zijn belastingvoordelen kwijt, zijn Russische concurrenten konden, vrijgesteld van invoerheffingen, goedkoper pc’s invoeren.
De Russische media wezen toen op de rol van allerlei non-profitorganisaties, die belastingvrij tot grote commerciële imperiums uitgroeien. De Nationale Sportstichting, geleid door Jeltsins tennisleraar, is de meest bekende. Maar ook tal van verenigingen van oud-strijders uit Afghanistan bedrijven veeleer illegaal big business. Zeker buitenlandse ondernemers dreigen voortdurend in de vallen van het het Russisch recht te tuimelen. Ogenschijnlijk waterdichte contracten smaken altijd naar vodka, in zeventig jaar communisme hebben de Russen de propere regels van het eigendomsrecht afgeleerd en het laatste dat van justitie kan worden verwacht, is wel rechtszekerheid.
Komt er snel beterschap ? De hervormers zijn verdeeld en de communisten herwinnen macht. En, het is bekend, Boris Jeltsin koestert nauwelijks belangstelling voor de economische prestaties van zijn land.
Guido Despiegelaere
De luxewinkels in Moskou floreren.
De redenering van het Westen : beter een zieke Jeltsin dan iemand andere dan Jeltsin.
