Naarmate de paus almaar zieker wordt, nemen de geruchten en voorspellingen toe: zet hij weldra een stap opzij of is hij van plan om aan te blijven tot zijn dood?
Misschien doet hij het in augustus. Dan staat er een bezoek aan zijn geboorteland Polen op het programma, en volgens een hardnekkig gerucht zou het zijn laatste reis worden. Hij zou niet meer terugkeren naar Rome, maar ter plekke zijn ontslag aankondigen en zich terugtrekken in het klooster van Krakau, waar hij ooit aartsbisschop was. Daar zou hij zijn laatste dagen in gebed willen doorbrengen.
Maar misschien doet hij het niet. Neemt hij geen ontslag en blijft hij paus tot hij sterft. Een paus kan niet tot ontslag worden gedwongen, dus de beslissing ligt in zijn eigen handen. Of, zoals hij het zelf ziet, in die van God. Op 17 mei 1995, aan de vooravond van zijn 75e verjaardag, toen de allereerste geruchten over een eventueel aftreden de kop opstaken, zei Johannes Paulus II daarover: ‘Ik hernieuw voor Christus mijn bereidheid om de Kerk te dienen zolang als hij wil, mijzelf volledig overgevend aan zijn heilige wil. Ik laat het aan hem over om te beslissen wanneer en op welke manier hij mij zal ontslaan van deze diensten.’
De paus sukkelt al lang met zijn gezondheid. In 1981 moest hij na een moordpoging verschillende keren worden geopereerd. In 1992 werd een kwaadaardige darmtumor verwijderd. De afgelopen tien jaar volgden de ziekenhuisopnames elkaar steeds sneller op: een ontwrichte schouder, een dijbeenbreuk, appendicitis, koortsaanvallen… De paus lijdt bovendien aan artritis en heeft al geruime tijd de ziekte van Parkinson, waardoor hij haast niet meer kan lopen en zelfs spreken steeds moeilijker wordt. De aftakeling van de kerkvorst voltrekt zich voor het oog van de wereld en bereikte onlangs, in de week voor Pasen, een voorlopig dieptepunt, toen hij zich tijdens misviering en processie voor het eerst sinds 24 jaar moest laten vervangen.
Een bisschop wordt geacht op zijn 75e ontslag te nemen. De paus is bisschop van Rome en werd dit jaar 82. Twee jaar geleden was het vooral in progressieve hoek dat op zijn ontslag werd aangedrongen. Sinds kort sluiten ook conservatieve kardinalen niet uit dat de paus ooit aftreedt, als, zo luidt het dan, ‘zijn gezondheid hem daartoe dwingt of als de Kerk erbij gebaat zou zijn’. Zulke geruchten zijn tot dusver officieel altijd meteen met klem ontkend. Toch vragen veel waarnemers zich af: hoe lang nog?
SLECHT VOOR DE BEELDVORMING
Trees Dehaene, voorzitster van het Interdiocesaan Pastoraal Beraad, kijkt met gemengde gevoelens naar de zieke paus. ‘Aan de ene kant is er een stuk medelijden’, zegt ze. ‘Dat hij op die manier in stand wordt gehouden. Anderzijds is er voor de gelovige het vervelende gevoel dat een aantal zaken in deze omstandigheden niet goed gebeuren. Men kreeg nogal eens de indruk dat er gunstig gebruik wordt gemaakt van de zwakke gezondheid van de paus om de impact van de curie nog te vergroten, om bepaalde zaken door te drukken. En dat is een spijtige zaak voor de geloofsgemeenschap. De laatste tijd komen er uit Rome heel wat instructies die de puntjes op de ‘i’ zetten – over mensen die uit de echt zijn gescheiden, over wat leken wel en niet kunnen… Niet dat de paus zelf er mentaal niet meer bij is, maar in zijn fysieke toestand wordt het wellicht almaar moeilijker om een goed overzicht te bewaren op alles wat er gebeurt.’
Bovendien is het slecht voor de beeldvorming, vindt Dehaene: ‘Momenteel wordt het beeld versterkt van een Kerk die oud wordt, een Kerk die naast het leven passeert. Het is een regel in het leven dat generaties bepaalde taken aan mekaar doorgeven. Die dynamiek wordt momenteel in de Kerk niet waargemaakt. Wat mij betreft zou hij nog passief mogen optreden en gezag uitstralen, maar het pausschap lijkt mij een te grote verantwoordelijkheid.’
Ook priester Remy Verwimp, van de Werkplaats Theologie en Maatschappij, vindt de huidige situatie niet verantwoord: ‘Een wereldwijde organisatie die zichzelf serieus neemt, kan het zich niet veroorloven op deze manier te worden geleid. Zelfs niet met een paus die intellectueel nog vrij goed intact is. Wat volgens mij het geval is, want uiterlijk maakt zijn ziekte een grote indruk, maar mentaal staat hij volgens mij nog vrij scherp. Maar bij de katholieke Kerk zijn per slot van rekening één miljard mensen betrokken, en het grote probleem is dat er momenteel een machtsvacuüm is. Er is niemand die met de nodige autoriteit belangrijke beslissingen kan nemen. Er zou bijvoorbeeld een nieuw Concilium moeten komen, want bij progressieve christenen leeft de vraag naar een democratisering van de Kerk. Maar zo’n Concilium is nu niet mogelijk. De enige persoon die de autoriteit heeft om het te organiseren, kan het niet meer.’
Volgens Rik Torfs, hoogleraar kerkelijk recht aan de KU Leuven, zit de situatie muurvast: ‘Als hij zou aftreden, zou het zijn omdat hij onder druk wordt gezet door zijn omgeving. Maar het is net die omgeving die er alle belang bij heeft dat hij niet aftreedt. Er zijn een aantal mensen die de macht naar zich toe trekken en hopen dat hij nog lang een beetje blijft leven. Met de klemtoon op lang en beetje.’
ZOALS CHRISTUS AAN HET KRUIS
De laatste paus die vrijwillig aftrad, al na enkele maanden, was Celestinus V in 1294. Dat is nauwelijks een precedent. En als hij aftreedt, moet dat uit vrije wil en op ondubbelzinnige wijze gebeuren (zie kader). Zo niet ontstaat er een probleem op het moment dat de paus wilsonbekwaam is geworden of niet meer in staat is om zijn wil kenbaar te maken. Als hij een beroerte krijgt, bijvoorbeeld, of in coma ligt. Niemand die het zeker weet, maar er is een gerucht dat hij een brief heeft geschreven. Een soort testament, dat in geval van nood als een ontslagbrief moet worden beschouwd. Pius XII zou ook zo’n testament hebben geschreven, voor het geval hij door de nazi’s werd gearresteerd. En een paar jaar geleden raakte bekend dat ook Paulus VI in 1965 een brief gaf aan zijn secretaris die moest gelden als ontslagbrief mocht hij ooit wilsonbekwaam zijn geworden.
Als die brief bestaat, is het weinig waarschijnlijk dat Johannes Paulus II ‘uit vrije wil’ en ‘op ondubbelzinnige wijze’ zijn ambt neerlegt. Het lijkt integendeel zijn vaste overtuiging dat ‘lijden’, zoals de Duitse kardinaal Walter Kasper onlangs zei, ‘zijn beroep is’. Toen een Chileense kardinaal hem vroeg naar dat eventuele aftreden, zou de paus geantwoord hebben: ‘Christus kwam ook niet van het kruis.’ Een houding die in zijn voordeel kan werken, zegt Remy Verwimp: ‘Dat voorbeeld van de lijdende Christus is een beetje imagebuilding, hij beseft dat hij op die manier nog meer indruk kan maken.’
‘De paus geeft blijk van ontzettend veel wilskracht’, zegt Bert Claerhout, hoofdredacteur van het christelijke opinieblad Tertio. ‘Dat geeft hem een zeker surplus aan menselijkheid. Het lijden is een integraal onderdeel van zijn plichtsopvatting. Hij is er echt van overtuigd dat hij door Christus is geroepen om, in een tijd die niet de zijne is, de kudde op het rechte pad te houden. Hij is in zekere zin politicus namens God. Om deze paus te begrijpen, moet je zijn achtergrond kennen. Hij komt uit de Poolse volkskerk, heeft het communistische regime meegemaakt. Dat verklaart mede waarom hij in Polen en Oost-Europa altijd de kant van het volk heeft gekozen, terwijl hij in Zuid-Amerika de bevrijdingstheologen veroordeelt, en dissidente theologen in het Westen eigenlijk verwende kinderen vindt. Hij is nu erg omstreden, maar dat is net typerend: ik denk dat we te maken hebben met een van de meest persoonlijke pontificaten van de voorbije eeuwen, dat merk je nu ook in de manier waarop hij zich voortsleept. Je kunt niet ontkennen dat alles momenteel muurvast zit, dat belangrijke beslissingen niet altijd door hem worden genomen, maar toch geloof ik niet dat hij de Kerk nu schade toebrengt. Hij heeft de Kerk opengetrokken naar de hele wereld en zijn sociale leer was bijzonder progressief. Alleen is hij er niet in geslaagd om tegengestelde bewegingen binnen de Kerk met elkaar te verzoenen.’
DE TRAGIEK VAN DE POPPENKAST
Dat de paus het gevoel heeft ‘de wil van God’ te volbrengen en dus niet zélf beslist over een eventueel aftreden, vindt Rik Torfs ‘een tragische visie’: ‘Daar zit de gedachte achter dat hij zijn macht haalt uit een externe wereld, die de onze bestuurt als was het een poppenkast. Die heteronome visie op religie kun je wel degelijk ter discussie stellen. Ik denk dat veel mensen God beschouwen als het heilige in de wereld, als de diepere dynamiek van het bestaan, zonder God búíten dit bestaan te plaatsen. Maar als je uitgaat van een absolute macht van die andere wereld, dan is je machtspositie natuurlijk ijzersterk en heb je ook geen verdere legitimatie nodig. En of ze in Rome echt geloven of dat geloof alleen maar gebruiken om de macht te legitimeren? Ik denk dat er zeker ongelovigen tussen de kardinalen zitten. Die een spel spelen. Dat is overigens niet erg, voor mij hoeven ze niet allemaal hypervroom te zijn.’
‘Ik vind pausen overigens niet zo belangrijk’, aldus nog Torfs. ‘Ik zit niet te wachten op allerlei magistrale interventies. Ik ben overtuigd katholiek en probeer dat niet te verstoppen, maar ik haal mijn inspiratie niet van formele leiders. Persoonlijk heb ik ook waardering voor een aantal dingen die deze paus heeft gedaan. Maar ik heb ook medelijden, niet zozeer met de paus, maar wel met de Kerk. Het is een eigenaardige situatie: hij offert zich op, maar de vraag is wie daarbij gebaat is? De Kerk? Misschien maakt hij door zich op te offeren ook andere slachtoffers.’
Weinig waarnemers hechten geloof aan het Poolse scenario, waarbij de paus zich in augustus definitief zou terugtrekken in een klooster. Mocht hij ooit hebben overwogen om af te treden, dan zijn er al mooiere gelegenheden geweest: het einde van het Jubileumjaar, bijvoorbeeld. ‘Toen hij vorig jaar een consistorie bijeenriep, dacht ik even dat hij misschien zou aftreden’, zegt Bert Claerhout. ‘Op het programma stonden een aantal actuele problemen, zoals de hervorming van de curie. En dat is geen werk meer voor een man van 82.’
‘Dat hij zou verdwijnen in een Pools klooster lijkt mij ook onwaarschijnlijk’, zegt Rik Torfs. ‘Dat zou haaks staan op het imago van wereldkerk dat hij altijd heeft gepropageerd. Het is koffiedik kijken, maar hij heeft altijd gezegd dat hij tot het einde zou blijven. Bovendien is hij zijn potentiële opvolgers aan het overleven. Heel wat van zijn challengers zijn ondertussen al gepensioneerd.’
ACHTERSTAND OP DE MODERNITEIT
Over de opvolging is de afgelopen jaren ook al stevig gespeculeerd. Wordt Francis Arinze uit Nigeria de eerste zwarte paus? Is Latijns-Amerika aan de beurt, met Claudio Hummes? Of wordt het weer een Italiaan? In dat laatste geval heten de favorieten Camillo Ruini, de plaatsvervangende bisschop van Rome, en Diogini Tettamanzi, de pas benoemde kardinaal van Milaan. Tettamanzi staat bekend als een man van het centrum, iemand die zich tijdens de G8-top in Genua positief uitliet over de anti-globaliseringsactivisten en dus ook aan progressieve zijde op de nodige stemmen zou kunnen rekenen. ‘Al die lijstjes zijn gebaseerd op wat er in de media circuleert’, zegt Bert Claerhout. ‘Intern kunnen de krachtsverhoudingen helemaal anders liggen. Vroeger kende het publiek al die kardinalen niet, nu geven ze interviews. Maar wat wij niet weten, is hoe ze tegenover mekaar staan. En dat zal uiteindelijk de doorslag geven.’
Qua profiel denkt Claerhout aan een compromisfiguur: ‘Iemand die weer een beetje de brokken kan lijmen. Een nieuwe paus is meestal in vele opzichten het tegengestelde van de vorige. Daarom wordt het misschien een diplomaat, iemand die rust brengt, geen triomfalistische heerser, maar een herder. Iemand die niet zo perfectionistisch is, maar meer de klemtoon legt op nederigheid en kwetsbaarheid. Ik heb de indruk dat deze paus de mensen te vaak op hun tekortkomingen heeft gewezen, terwijl veel mensen vooral bemoediging nodig hebben. Hoe dan ook zal de volgende paus een goede communicator moeten zijn, iemand die veel talen spreekt en over een goeie gezondheid beschikt. En iemand die tussen de 65 en 70 jaar oud is, want als de volgende paus vijftig is, kan het weer te lang duren voor er een andere komt.’
De Zwitserse dissidente theoloog Hans Küng hoopt dat die volgende paus pas wordt verkozen als Johannes Paulus II is overleden. Omdat de druk om een even conservatieve keuze te maken, anders te groot zou zijn. Zijn hoop is dat er uiteindelijk een Johannes XXIV komt, naar Johannes XXIII die in 1962 het Tweede Vaticaans Concilie bijeenriep, waarvan Küng trouwens een van de belangrijke adviseurs was. In die voorkeur kan Trees Dehaene zich vinden: ‘Deze paus heeft zijn sterke persoonlijkheid goed benut op politiek en sociaal vlak, maar binnenkerkelijk en op het vlak van persoonlijke moraal heeft hij de bestaande situatie versterkt. Er is een grote openheid nodig, om nieuwe filosofische en wetenschappelijke inzichten te integreren in het geloof.’
Rik Torfs is geen voorstander van een Johannes XXIV als volgende paus: ‘Johannes XXIII was een belangrijke paus, die de Kerk vanuit een achterstand probeerde te laten aansluiten bij de moderniteit. Nu is er veel meer nodig dan de openheid van toen. Maatschappij en Kerk zijn nog meer uit elkaar gegroeid. Dus de volgende paus zou niet dezelfde spontane achterban hebben als Johannes XXIII en zal moeten werken in minder gunstige omstandigheden. Ik zou daarom graag een paus zien die intellectueel heel erg sterk in zijn schoenen staat.’
Wanneer en in welke omstandigheden hij ook verkozen wordt, er wacht de volgende paus een zware erfenis. ‘Zolang de paus het sluitstuk van een hiërarchie is, zolang hij zich beschouwt als de rechtstreekse vertegenwoordiger van God op aarde, staan we niet zoveel verder’, zegt Remy Verwimp. ‘En dan blijven we zitten met het middeleeuwse, feodale kerkmodel.’ Bert Claerhout voegt daaraan toe: ‘Maar volgens Johannes Paulus II is het niet de Kerk die een crisis beleeft en zich moet aanpassen aan de samenleving. Volgens hem is het net omgekeerd: de maatschappij zit in een crisis en moet zich opnieuw laten leiden door de Kerk.’
Joël De Ceulaer
‘Sommigen hopen dat hij nog lang een beetje blijft leven.’
‘Hij offert zich op, maar is de Kerk daar wel bij gebaat?’
