Dirk Draulans
Dirk Draulans Bioloog en redacteur bij Knack.

De Belgische kernenergiesector lanceert een denkpiste die moet bijdragen tot de vernietiging van kernwapenbrandstof.

PLUTONIUM IS POLITIEK misschien wel de meest delicate stof ter wereld. Niet omdat het zo giftig is, maar omdat het gebruikt werd (en kan worden) voor de aanmaak van kernwapens. Het element wordt als restproduct vrijgezet bij de splijting van uranium in kernreactoren. Volgens de jongste schattingen ligt er over de hele wereld 1.100 ton plutonium opgeslagen, in kernkoppen en gebruikte brandstofstaven, en in gerecycleerde vorm. Op het einde van de eeuw zou dat 1.700 ton zijn.

Een kwart is plutonium van ?militaire kwaliteit?. Slechts vijf kilogram is nodig om een eenvoudige kernbom te maken. Er wordt geraamd dat tegen het jaar 2003 de Russen voldoende plutonium uit ontmantelde kernbommen en raketten geïsoleerd zullen hebben om zo’n 21.700 ?ruwe? kernwapens te maken. De Verenigde Staten zullen genoeg hebben voor 18.100 wapens. Het vrijkomen van dit plutonium verhoogt uiteraard het gevaar van nucleair terrorisme.

Dit decennium dreigt de geschiedenis in te gaan als dat waarin de mens de controle over het splijtatoom verloor. Er zijn al gegevens bekend over de smokkel van plutonium uit Rusland naar West-Europa. Het element zou omwille van zijn giftigheid niet alleen als nucleair, maar ook als chemisch wapen gebruikt kunnen worden. Sommige wetenschappers beweren dat het zelfs mogelijk is om kernwapens te maken met onzuiver plutonium.

?Het plutonium dat voor de aanmaak van kernwapens werd gebruikt, is heel zuiver,? zegt ingenieur Pierre Verbeeck van Synatom het agentschap dat de brandstof voor de Belgische kerncentrales beheert. ?Het is, omwille van die zuiverheid, ook voor civiele centrales een fantastisch product. In het kader van de nucleaire ontwapening komen er grote hoeveelheden puur plutonium vrij. Het zou zonde zijn om die niet in te schakelen in de energieproductie. Dat is een vaststelling, geen voorstel. In dat proces zou het worden gedenatureerd, zodat het niet langer een militaire waarde heeft. Deze optie zou dus een dubbel doel dienen : ze is milieuvriendelijk, omdat ze bruikbare energie recupereert, en ze is pacifistisch, omdat ze bijdraagt tot de nucleaire ontwapening.?

WAPENMATERIAAL.

Plutonium (Pu) komt in de natuur niet voor. Het wordt gevormd als bijproduct van kernsplijting. Voor de brandstof van kernreactoren wordt uranium (U) gebruikt. Dat komt voor in verschillende vormen (isotopen). De belangrijkste is het U-235 de enige die te splijten is. Jammer genoeg komt die isotoop in de natuur maar voor in een verhouding van 1 op 140 deeltjes. Die verhouding moet worden verhoogd door ?aanrijking?. Voor civiele centrales volstaat laag-aangerijkt uranium (4 procent U-235). Voor militaire doeleinden is bijna puur (hoog-aangerijkt) U-235 nodig.

Een ander isotoop is het niet-splijtbare U-238. Dat pakt tijdens de kernreactie een neutron op om plutonium-239 te vormen. Na verloop van tijd worden er steeds meer neutronen opgenomen, die leiden tot de vorming van Pu-240, 241, enzovoort. Het Pu-239 heeft dezelfde splijtcapaciteiten als het U-235.

?De tijd die het plutonium in een reactor doorbrengt, speelt een belangrijke rol voor de bepaling van zijn zuiverheid,? zegt Verbeeck. ?Plutonium dat, bijvoorbeeld, vier jaar lang in een reactor zit, wordt heel onzuiver, en onbruikbaar voor militaire doeleinden. Maar in een tijdspanne van een week, wordt er weinig, maar heel zuiver plutonium geproduceerd. Door zuiver plutonium lange tijd in een civiele kernreactor te laten meedraaien, wordt het onzuiver, en dus onbruikbaar als wapenmateriaal.?

Deze ?constatering? van Verbeeck verraste zelfs de nucleaire kringen, hoewel het idee enkele jaren geleden al in het parlement werd geopperd door huidig minister van Defensie (en kernfysicus) Jean-Pol Poncelet (PSC). Voorzitter Firmin Aerts van de raad van bestuur van Synatom ?wist van niets,? maar twijfelt niet aan de goede bedoelingen van Verbeeck, die hij een pacifist noemt. ?Politiek-technisch zou zo’n initiatief momenteel onhaalbaar zijn,? nuanceert Aerts. ?De bevoorrading van ons land met kernbrandstof verloopt volgens vaste contracten met vooral Australië en de VS. De naleving daarvan wordt door de Europese Commissie met argusogen gevolgd. Het aanbod aan militair plutonium is enorm groot. Als het op grote schaal beschikbaar zou worden, zou het de prijs van kernbrandstof kunnen beïnvloeden en de markt ontwrichten. Om veiligheidsredenen is controle van de markt van groot belang.?

Directeur-generaal François Possemiers van de administratie van Economische Zaken zit namens de overheid in de raad van bestuur van Synatom. ?Dit idee is binnen de raad nooit ter sprake gekomen,? zegt hij. ?Ik weet dus niet waarom die mijnheer dat nu heeft gezegd. Als hij gedreven werd door een pacifistische reflex, dan is mijn persoonlijke mening dat er betere manieren zijn om aan pacifisme te doen. Wat niet wil zeggen dat het idee niet kan worden onderzocht. Als het commercieel interessanter zou zijn om dit plutonium te gebruiken dan uranium hoog aan te rijken, dan moet dat besproken kunnen worden. Maar mijn eerste reactie is toch : de civiele kernenergiesector mag niets met de militairen te maken hebben.?

De overheid heeft een ?gouden aandeel met vetorecht? in het geprivatiseerde Synatom, dat voor 50 procent in handen is van Electrabel, en voor 49,9 procent van Tractebel. Ze houdt dus stevig greep op de ontwikkelingen in de kernenergiesector. ?De kerncentrales in ons land moeten draaiende worden gehouden, tenzij daar anders over wordt beslist,? zegt Possemiers. ?Inzake plutonium heeft de Kamer van Volksvertegenwoordigers in 1993 beslist dat alleen Belgisch plutonium in kernbrandstof mag worden verwerkt. België beschikt over voldoende plutonium om te worden verwerkt. Het orderboek van Belgonucleaire, dat instaat voor de verwerking, zit voor de eerstvolgende jaren vol. De invoer van buitenlands plutonium zou indruisen tegen de resolutie van de Kamer. Die kan natuurlijk beslissen om het debat open te trekken.?

HANDIGE HARRY’S.

Plutonium kan niet als zuiver element in kernreactoren worden gebruikt. Het moet in een oxide worden omgezet (PuO2), en vervolgens met een verarmd-uraniumoxide worden gemengd in een zogenaamd ?mengoxide? of Mox. De Kamer stelde in 1993 een definitieve beslissing over het gebruik van Mox in Belgische kerncentrales uit tot in 1998. Waarnemers beschouwen de ?vaststelling? van Verbeeck als een eerste demarche om het gebruik van militair plutonium in de civiele kernenergiesector in het tweede Moxdebat bespreekbaar te maken. Plutonium zal dan niet langer als kernafval worden beschouwd, maar als brandstof gepromoot.

Vlaams parlementslid Jos Geysels van Agalev reageert zeer argwanend op Verbeecks voorstel : ?In de kernenergiesector zitten handige Harry’s. Ze hebben in reacties op kritiek op hun sector altijd benadrukt dat de civiele en de militaire kant van de kerntechnologie heel strikt gescheiden zijn, en nu blijkt het ineens heel gemakkelijk en zelfs wenselijk om het militaire in het civiele te laten overlopen. Mijn slechte ervaringen met de sector leidden me tot de interpretatie dat dit een middel is om te pogen het bestaan van Belgonucleaire te verlengen, hoewel kernenergie op zijn retour is. In ieder geval zal dit voorstel leiden tot nog meer Mox. In het debat dat daarover werd gevoerd, hamerde de sector voortdurend op het belang van recycling. Nu wordt het recycling met een pacifistische inslag. Waar blijven ze het halen ??

Technisch is het niet evident om zuiver ?metallisch? plutonium uit kernwapens om te zetten in het oxide dat in civiele reactoren nodig is. De techniek is beschreven, maar nog nooit anders dan manueel toegepast, op plaatsen waar kernwapens worden onderhouden. De automatisering van dat proces moet nog worden uitgebouwd. Om veiligheidsredenen wordt het evident geacht dat de eerste fase het verbranden tot een oxide in de ontmantelingsinstallaties zelf gebeurt. Dat vermijdt de noodzaak tot transport van zuiver plutonium.

Het idee is om het plutoniumoxide vervolgens in fabrieken als Belgonucleaire in Mox te vermengen. Waarnemers menen dat Verbeecks denkpiste voor Belgonucleaire honderden arbeidsplaatsen zou kunnen opleveren een uitbreiding van het bedrijf is momenteel geblokkeerd na twee klachten bij de Raad van State, die nog uitspraak moet doen. Duitse plannen om Russisch militair plutonium te gebruiken, bleken ingegeven door de betrachting van het Duitse bedrijf Siemens om in Rusland Moxfabrieken te bouwen. (Zoals de recente beslissing om de vijftien Russische kerncentrales van het Tsjernobyl-type niet te laten stilleggen, ingegeven was door de betrachting de lucratieve onderhoudscontracten voor westerse bedrijven te behouden.)

Het probleem met Mox is in essentie dubbel. Het vereist transporten van hoogradioactief kernmateriaal. En het moet na bestraling meer dan honderd jaar lang worden afgekoeld. ?Het is ook onjuist om het gebruik van Mox voor te stellen als een vorm van recyclen,? vult Geysels aan. ?Het is niet meer dan een uitstel van recycling. Voorts is het onjuist om deze weg voor te stellen als een oplossing voor het probleem van de kernwapens. Zelfs als alle kerncentrales uit de wereld met Mox geladen zouden worden, zou dat het plutoniumprobleem niet oplossen. De kernenergiesector in het Westen spitst zich de laatste tijd toe op twee interessante opties : het opkalefateren van kerncentrales uit het Oosten, en het verwerken van radioactief afval. Dat laatste vereist natuurlijk een herziening van de beslissing van de Kamer om geen radioactief afval in ons land in te voeren. De sector wil dit verbod duidelijk doorbreken.?

VERGLAZING.

Een klassiek splijtstofelement in een kerncentrale bevat 450 kilogram verrijkt uranium, en produceert vijf kilogram plutonium. Een Moxelement bevat 35 kilogram plutonium bij het laden, en 26 kilogram bij het ?lossen?. Dat is een verbruik van negen kilogram. Als een klassiek element door een Moxelement vervangen wordt, levert dat een min-productie van 14 (9+5) kilogram plutonium op.

?Elke kilogram plutonium van militaire kwaliteit die wordt verwerkt, is een kilogram minder,? verdedigt ingenieur Verbeeck van Synatom zijn idee. ?De groene beweging pleit ervoor om plutonium met ander radioactief afval te vermengen en te verglazen, zodat het onbruikbaar wordt voor militaire doeleinden. Dat uitgangspunt levert enkele problemen op. Vooreerst gaat op die manier een nog bruikbare energiebron verloren, en bruikbare energiebronnen worden schaars. Vervolgens zijn de technieken voor verglazing nog niet goed bekend de technieken voor civiele toepassing van militair plutonium daarentegen wel. Overigens doet civiele verwerking van militair plutonium hetzelfde als verglazing : het maakt plutonium onbruikbaar door vermenging met radioactief afval. Dat plutonium is dan wel gedegradeerd, zodat het definitief onbruikbaar wordt voor de militairen. Niemand weet of er ooit technieken ontwikkeld zullen worden om zuiver plutonium uit verglaasd afval te isoleren.?

Verbeeck gebruikt, als ?pacifist?, nog een laatste verrassend argument om zijn denkpiste kracht bij te zetten hij lanceerde ze overigens op het ogenblik dat de belangrijkste kernstaten in Moskou zochten naar oplossingen voor het probleem van het militaire plutonium : ?Het ontmantelen van kernwapens is geen bewijs dat de kernmachten het menen met de nucleaire ontwapening. Pas als ze bereid zijn tot het denatureren van het militaire plutonium, zullen ze de wereld tonen dat ze het werkelijk menen. De economische gevolgen van deze stap zijn minder belangrijk dan de politieke. De energiesector is klaar om de stap te zetten. De overheid en de burger moeten beslissen of ze hem wensen.?

Dirk Draulans

In het jaar 2003 zullen met het plutonium uit ontmantelde kernwapens 40.000 ruwe kernbommen gemaakt kunnen worden.

Het op grote schaal beschikbaar komen van militair plutonium kan de prijs van kernbrandstof beïnvloeden en de markt ontwrichten.

Zuiver militair plutonium kan worden gedegradeerd door het vier jaar lang in een civiele kernreactor te laten meedraaien.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content