“Het gevoel dat je nergens bij hoort, is wellicht niet vreemd aan het schrijverschap.” Pearl Abraham over haar roman “Afscheid van Amerika”.
De schrijfster Pearl Abraham (1961) groeide op in een chassidische familie in Jeruzalem en New York. In haar debuutroman “Vreugde der wet” uit 1995 beschreef ze de geboden en verboden waaraan een meisje uit die traditie zich moet houden. Het hoofdpersonage Rachel, moet “kousen met naden” dragen. Wanneer ze heimelijk panty’s aantrekt, spreekt de hele gemeenschap daar schande van. Wanneer ze op eigen houtje naar de bibliotheek trekt, dreigt haar vader haar van school te halen. Rachel komt in opstand tegen de allesoverheersende bevoogding van haar vader. Hij bemoeit zich letterlijk met alles, ook met het snoepgoed dat ze eet, en lijkt zo symbool te staan voor de mannelijke overheersing over de vrouw binnen het chassidisme. Rond haar achttiende wordt er voor Rachel een huwelijk gearrangeerd. Omdat ze nu en dan doorschijnende kousen heeft gedragen en zonder toestemming de bibliotheek heeft bezocht, maakt ze geen kans meer op wat haar ouders een “goede huwelijkspartij” noemen: de zoon van een rabbijn. Onder druk van haar familie moet ze de eerste de beste kandidaat voor lief nemen. Meteen na de bruiloft ontpopt haar nieuwe echtgenoot zich als een plaatsvervanger van de vader, met wie hij overigens meer gesprekken voert dan met zijn verse bruid. Ook hij zanikt over de kleren die Rachel aantrekt en eist dat ze in het openbaar een doek over haar pruik draagt. Want naar chassidische traditie is Rachels haar na de bruiloft kaalgeschoren en vervangen door een pruik. Haar eigen moeder heeft dat karwei de dag na Rachels huwelijk geklaard. Maar Rachel is rebels, ze wil een gewoon leven leiden zonder al die autoriteiten. Helemaal aan het einde van het boek is ze gescheiden en leeft ze weer bij haar ouders, alsof alle mogelijkheden voor haar openblijven. Een vergelijkbaar einde heeft “Afstand van Amerika”, de tweede roman vanPearl Abraham die nu in het Nederlands is vertaald. Ook in dat boek laat Abraham haar vrouwelijk hoofdpersonage achter met een waaier aan mogelijke keuzen. Maar dit keer besteedt de schrijfster minder aandacht aan de gebruiken binnen het traditionele chassidische jodendom. Haar personages Daniel en Deena leven in het moderne Amerika, al zijn ze beiden religieus opgevoed. Deena komt uit de chassidische traditie, Daniel is een orthodoxe jood. Pearl Abraham beschrijft hoe hun huwelijk op de klippen loopt nadat Daniel verliefd is geworden op zijn bloedmooie collega Jill. Maar ook hun verschillende religieuze achtergrond is niet vreemd aan de uiteindelijke breuk.
Pearl Abraham: Veel mensen zijn overtuigd dat de chassidische wereld traditioneler is dan de orthodoxe, maar eigenlijk is het chassidisme juist veel minder strikt dan het orthodoxe jodendom. In het chassidisme is er bijvoorbeeld meer plaats voor de natuur dan in het orthodoxe jodendom.
Daniel is een orthodoxe jood, Deena komt uit de chassidische traditie. Daniel leeft heel strikt de regels na, maar de inhoud van zijn religie dringt minder diep tot hem door. Vanwege haar chassidische achtergrond is Deena meer spiritueel geïnspireerd. Ze denkt na in plaats van de rituelen bij te wonen. In het chassidisme wordt bezinning beschouwd als een vorm van bidden. In “Afstand van Amerika” breng ik het verschil tussen chassidisme en orthodoxie ter sprake. Zo laat ik Deena’s vader zijn reserves uitspreken bij een huwelijk met een orthodoxe jood: “Orthodoxie zonder de vreugde van het chassidisme is een gortdroge aangelegenheid.”
Ziet u nog meer verschillen tussen het orthodoxe jodendom en het chassidisme?
Abraham: Beide stromingen hebben een andere fundering. Het chassidisme is gegrondvest op mystieke geschriften, waaronder de kabbala. Dat maakt het hele verschil. Chassidim beschouwen het als hun doel de materiële wereld te overstijgen en een hoger stadium te bereiken. Daarom is het strikte naleven van de wet voor hen minder belangrijk dan voor orthodoxe joden. Het is namelijk onmogelijk om tegelijk onthecht te zijn aan de materiële wereld en bijvoorbeeld fysiek aanwezig te zijn op elke voorgeschreven gebedsdienst.
De chassidim lossen die contradictie op door toe te laten dat iemand zijn gebeden op andere tijdstippen uitvoert. Er zijn nog andere verschillen. Het chassidische jodendom hecht waarde aan bepaalde vormen van bijgeloof, denk maar aan de leer van de getallensymboliek of de astrologie. De orthodoxe variant is strikter en droger. Ik geloof ook dat het chassidisme socialer is dan het orthodoxe jodendom. Samenkomen met anderen staat centraal in de wereld van de chassidische jood.
Chassidische meisjes krijgen een opvoeding die verschilt van de jongens?
Abraham: Er zijn hele grote verschillen in de opvoeding. Een chassidische jongen mag de originele religieuze teksten bestuderen. Hij wordt trouwens geacht dat heel plichtsbewust te doen. Chassidische jongetjes leren heel veel teksten zonder daarom erg diep te graven. De echte tekstexegese komt pas later. Dat ligt helemaal anders bij orthodoxe jongens, die minder teksten moeten bestuderen, maar meteen veel meer diepgang nastreven.
Chassidische meisjes krijgen geen originele teksten te zien. Zij moeten het stellen met een vertaling. Dat is in zekere zin onrechtvaardig, want als je niet het hele verhaal te horen krijgt, kom je als meisje nooit te weten waar het werkelijk om draait. Ikzelf heb de originele teksten wel bestudeerd, want ik ging naar een orthodoxe school. In het algemeen worden jongens veel beter opgeleid dan meisjes. Chassidische meisjes missen veel.
Het is hen niet toegelaten de talmud te bestuderen. Het is een schande dat ze zo weinig worden aangemoedigd. Maar chassidische vrouwen worden nu eenmaal niet verondersteld om het huis uit te komen en te studeren. Hun rol is die van echtgenote en moeder. Daar hebben ze geen studies voor nodig.
Beschouwt u zichzelf als een criticus van die traditie?
Abraham: Nee, ik ben een romanschrijfster. Ik schrijf boeken om een antwoord te vinden op bepaalde vragen. Ik probeer telkens de meest esthetische uitdrukking te zoeken. Via het schrijven wil ik nagaan hoe je de taal op een steeds betere manier kan gebruiken. Dat is het hele opwindende van schrijven. Het is allesbehalve mijn bedoeling een encyclopedie van het jodendom samen te stellen, maar elke schrijver put nu eenmaal uit zijn eigen ervaring.
Op welke vraag wou u dan in “Afstand van Amerika” een antwoord vinden?
Abraham: Mensen vragen mij aldoor of het nog mogelijk is om terug te keren naar de traditionele chassidische wereld waarin ik ben grootgebracht. Ik wou aan de hand van een personage nagaan of een dergelijke terugkeer naar de traditie tot de mogelijkheden behoort. De concrete aanleiding voor het boek was het levensverhaal van een chassidische vriendin. Zij had het plan opgevat naar de chassidische levenswijze terug te keren na een zware ontgoocheling in haar leven. Ze raakte overtuigd dat het beter was om de stap terug te zetten. Maar eens je een ander leven hebt geleid, is het onmogelijk die levensstijl opnieuw op te nemen. Dat meisje, bijvoorbeeld, werd beschouwd als ongeschikt voor het huwelijk omdat ze nu eenmaal buiten de chassidische gemeenschap had geleefd. Ze kon onmogelijk dezelfde zijn als wie ze was voor haar vertrek. Net zoals je als volwassene ook niet zomaar opnieuw het kind kan worden dat je ooit bent geweest.
Verlangt u zelf ook wel eens terug naar het chassidische leven?
Abraham: Bij mij ligt het anders. Gelukkig heb ik nooit het gevoel gehad dat ik naar de chassidische gemeenschap zou willen terugkeren. Ik heb me in New York gesetteld. Ik woon en werk in die stad. Ook mijn familie woont er.
Ik voel niet de behoefte om in Israël te gaan wonen. Ik ben wel in Jeruzalem geboren, maar ik zou niet het gevoel hebben dat ik er thuishoor. Ik ben opgegroeid in het besef dat ik eigenlijk nergens bij hoor. Als ik in Israël zou gaan wonen, zou ik toch altijd het gevoel hebben een Amerikaanse te zijn. In Amerika is het net zo: ook hier hoor ik niet echt thuis en word ik beschouwd als “anders”. Het gevoel dat je nergens bij hoort, is wellicht niet vreemd aan het schrijverschap. Een schrijver is altijd een beetje vervreemd, alsof hij geen deel uitmaakt van de maatschappij. Ik vermoed dat die conditie me goed bevalt.
Hoe komt het dat Deena zo met haar uiterlijk bezig is?
Abraham: Omdat ze een vrouw in crisis is. In de Verenigde Staten is dat overigens niet ongewoon. Het ideaalbeeld van het perfecte lichaam is hier sterk aanwezig. Er heerst een ware hype rond het lichaam. Iedereen wil het ideaal benaderen en houdt zich fanatiek bezig met sporten. In “Afstand van Amerika” speelt hardlopen een grote rol. Deena loopt elke dag twee keer – voor haar is het een manier om te ontsnappen aan het gepieker. Omdat ze een crisis doormaakt, is ze op zoek naar een paar dingen in haar leven waarover ze de controle niet is verloren. En wat je met je eigen lichaam doet, kan je perfect controleren.
Herkent u zich in een van uw personages?
Abraham: Elk personage heeft iets van jezelf. Ik ben bijvoorbeeld net als Deena een hardloopster. Ik loop ongeveer vijf mijl per dag. Dat is heel ontspannend. Zonder sport zou ik hele dagen aan mijn bureau zitten. Het grote verschil met Deena is dat zij uit werken gaat, terwijl ik thuis werk.
Ik hoef me niet eens aan te kleden om te werken; ik mag werken in mijn pyjama. Het is een hele opluchting om op die manier mijn boeken te kunnen schrijven.
Aanvaarden uw ouders uw manier van leven?
Abraham: Ze hebben weinig keuze, al maken ze zich wel zorgen over mij. Ze denken dat ik ongelukkig ben. Ik heb geen kinderen. Ze zijn overtuigd dat ik daar later spijt van krijg. Bovendien zouden ze nog altijd willen dat ik een huwelijk aanga, het liefst met een chassidische jood. Ze laten trouwens niet na me dat regelmatig op het hart te drukken. Ouders willen voor hun kinderen het beste. In de traditionele wereld houdt dat in dat ze verlangen dat hun kinderen trouwen. In de moderne wereld ligt dat anders: kinderen kunnen ook zonder huwelijk bij hun ouders wegkomen. Zelf ben ik erg tevreden met de moderne versie. Ik heb een uitstekende regeling gevonden.
Mijn vriend en ik hebben allebei een appartement in hetzelfde gebouw. Zo kunnen we samen zijn als we dat willen, maar behouden we ook elk een plek.
U lijkt niet erg op het instituut van het huwelijk gesteld te zijn.
Abraham: In mijn beide boeken loopt het slecht af met een huwelijk, om heel verschillende redenen. In “Vreugde der wet” wil het hoofdpersonage helemaal geen huwelijk aangaan, in “Afstand van Amerika” zijn Daniel en Deena allebei heel jong als ze trouwen. Ze zijn nog op zoek naar hun identiteit.
En het is niet vanzelfsprekend een eigen persoonlijkheid te ontwikkelen binnen een relatie. Dat is een deel van het probleem. Ik ben geen fervent tegenstander van het huwelijk. Het staat iedereen vrij een persoonlijke keuze te maken. Toch geloof ik dat het binnen een huwelijk moeilijker is een eigen persoonlijkheid te ontwikkelen, zeker als je erg jong trouwt. Dan heb je eigenlijk nog geen identiteit. Mensen beginnen eraan vanuit bepaalde – vaak overspannen – verwachtingen. Achteraf blijkt het allemaal niet zo eenvoudig. Je krijgt dagelijks met de ander af te rekenen, met zijn of haar kleine kantjes. Je leeft dicht op elkaar, alsof je voortdurend tegen elkaar aan schuurt.
Hoe kijkt uzelf op uw eerste romans terug?
Abraham: Mijn eerste boek ging in sterke mate over opgroeien en vrijheid, “Afstand van Amerika” gaat over zelfkennis. Dat laatste staat niet los van mijn achtergrond, want volgens het chassidisme moet elk individu ernaar streven zichzelf te leren kennen. In mijn eerste boek liet ik een personage vanuit de traditionele wereld naar de moderne wereld kijken. In mijn tweede boek is het net omgekeerd: Deena kijkt vanuit de moderne wereld naar de traditionele chassidische omgeving en vraagt zich af of een terugkeer mogelijk is als je eenmaal bent weggegaan.
“Vreugde der wet” was allesomvattend. Het ging over heel extreme kwesties, waardoor je onvermijdelijk zwart-wit-formuleringen krijgt. “Afstand van Amerika” gaat niet over een groot thema als vrijheid, maar over het dagelijks leven. Daardoor zijn de tegenstellingen minder scherp. Er is meer plaats voor nuance. Maar het blijft moeilijk over het dagelijks leven te schrijven, gewoon omdat het zo snel vervelend wordt.
Pearl Abraham, “Afstand van Amerika”, Meulenhoff, Amsterdam, 300 blz., 798 fr.
Sofie Messeman Piet de Moor
