Bomaanslagen in de hoofdstad, oorlogen in de grensgebieden: het is nog maar de vraag of Rusland de verkiezingen van december haalt.
Rusland heeft een van de meest traumatische weken meegemaakt sinds de poging tot staatsgreep en de val van het communistische regime in 1991. Met bomontploffingen in het hart van de Russische Federatie hebben de terroristen op bloedige manier willen bewijzen dat de Russische staat een fictie is. Wie de opdrachtgevers van de bommenleggers zijn is het onderwerp van de wildste speculaties.
De terreurgolf in Rusland valt samen met een nieuwe oorlog in de Kaukasus. Dagestaanse moslimfundamentalisten van de sekte van de Wachabieten en hun bondgenoten uit het aangrenzende Tsjetsjenië roepen zwaar versterkte dorpen tot “islamitische republiek” uit. Met een overkill aan bombardementen en artillerie en ten koste van veel mensenlevens slagen de Russische troepen erin de dorpen te heroveren. Maar bijna gelijktijdig vallen de moslimradicalen op een andere plek weer aan. Het is verleidelijk om de bomaanslagen in Moskou als een verlenging van de oorlog in Dagestan te zien. Burgemeester Joeri Loezjkov twijfelt er niet aan dat het om “wraakacties” van de moslimfundamentalisten gaat. Maar die redenering gaat voorbij aan het feit dat de terreuraanslagen het resultaat zijn van een ingewikkelde logistieke operatie die maanden van tevoren moet zijn voorbereid. Er zijn duizenden kilo’s springstof, als suiker vermomd uit de Kaukasus naar Moskou getransporteerd en in verschillende opslagplaatsen in de stad verspreid gestockeerd. De terroristen hebben winkelruimtes en kantoren gehuurd.
De aanslagen zelf werden met moordende precisie uitgevoerd. Het werk van specialisten. Zoals die alleen in de Russische veiligheidsdiensten te vinden zijn, voegen sommige commentatoren eraan toe. En dat leidt tot het tweede denkspoor over de mogelijke opdrachtgevers: de Russen zelf, zoals de Tsjetsjeense president Aslan Maschadov in een interview met Le Monde beweert.
Van de verdachten aan de kant van de moslimradicalen staan Sjamil Basajev en de Jordaniër Chattab bovenaan de lijst. Basajev is in Russische ogen terrorist nummer één sinds hij in juni 1996 het Zuid-Russische stadje Boedjonnovsk gijzelde en de toenmalige Russische premier Viktor Tsjernomyrdin dwong rechtstreeks met hem en live op televisie te onderhandelen. Toen het Russische leger het ziekenhuis bestormde waar Basajev patiënten en dokters gijzelde, vielen meer dan honderd doden. De meesten stierven onder de kogels van hun “redders”. Basajev ontkent dat hij iets met de huidige terreuraanslagen te maken heeft en specialisten in de Kaukasische zeden en tradities zijn geneigd hem te geloven. “Blind terrorisme tegen vrouwen en kinderen gaat helemaal in tegen de militaire erecode van de Kaukasische strijders”, zegt de antropoloog Sergej Aroetjanov, hoofd van het Kaukasusdepartement van de Russische Academie voor wetenschappen. “Basajev zegt dat hij zich nooit tot dat niveau zal verlagen. Hij zou zich daarmee gelijk stellen aan de Russen die met hun bombardementen op Grozny in 1995 en 1996 duizenden vrouwen en kinderen hebben gedood.”
Chattab is een heel ander verhaal. Hij is van Jordaanse of Saoedische afkomst en woont sinds de Tsjetsjeens-Russische oorlog (1994-96) in Tsjetsjenië. Hij zou samen met de beruchte Saoediër Osama Ben Laden – volgens de Amerikanen de financier van het wereldterrorisme – in de jaren tachtig in Afghanistan tegen de Russen hebben gestreden. Chattab wordt onder andere verdacht van de moord op zes Europese Rode-Kruismedewerkers die eind ’96 in een ziekenhuis in Novy Atagi in hun slaap werden afgemaakt. Hij keerde zich met Basajev tegen Aslan Maschadov, die in min of meer vrije verkiezingen begin ’97 tot president is verkozen. Het Russische persagentschap Interfax noteerde de bedreigingen van Chattab aan het adres van Russische steden: “Overal zullen we bommen plaatsen…”
Sergej Aroetjanov ziet Chattab als een schakel in de keten van het internationale moslimfundamentalisme en stelt zijn activiteiten op een lijn met terreurdaden als het opblazen van World Trade Center in New York, het uitmoorden van hele Algerijnse dorpen en het doodschieten van toeristen in Egypte. Maar ook Chattab heeft de laatste tijd zijn retoriek afgezwakt. “Ik wil niets te maken hebben met lieden die slapende burgers ombrengen”, zou hij hebben gezegd.
ROVERSKAPITALISME
“Worden de bommen in het Kremlin aangemaakt?” vroeg het boulevardblad Moskovskij Komsomolets zich af. Het lijkt politieke fictie, maar ook ernstige analisten sluiten de mogelijkheid niet uit dat de bommenleggers gemanipuleerd worden door figuren uit de omgeving van Boris Jeltsin. “Sommigen in het Kremlin zijn tot alles in staat om hun macht te behouden”, zegt Nikolaj Petrov, een analist bij de Moskouse afdeling van het Amerikaanse Carnegie Instituut. “Het is voor hen vaak niet alleen een kwestie van behoud van macht, geld en vrijheid, maar eenvoudig van het naakte voortbestaan.” Aan beide kanten van de ideologische barrière zijn er groepen die er belang bij hebben dat het democratische proces verstoord wordt en dat de verkiezingen worden afgelast: de communisten en hun nationaal-fascistische bondgenoten die een einde willen maken aan wat ze “de orgie van democratie” noemen en de “extreme liberalen” die alle belang hebben bij de voortzetting van het huidige roverskapitalisme.
De Russische media gaan verder en noemen namen. De Moskovskij Komsomolets, die informanten heeft in de veiligheidsdiensten, publiceerde de transcriptie van telefoongesprekken tussen de zakenman-politicus Boris Berezovsky en Tsjetsjeense radicalen als Basajev en Mavladi Oedoegov, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van Maschadov, die zich aan de kant van de Wachabieten heeft geschaard. Er wordt gediscussieerd over de transfer van miljoenen dollars, financiële steun van Berezovsky aan de Wachabieten op de vooravond van hun invallen in Dagestan. Berezovsky verliet zijn ziekbed – hij lijdt aan hepatitis – om op een persconferentie furieus uit te halen naar zijn rivalen in de zakenwereld en in de media en naar de Moskouse burgemeester Loezjkov. Maar hij ontkende zijn contacten met de Tsjetsjeense radicalen niet. “Als je je vijand niet kunt verslaan moet je met hem praten”, zei Berezovsky. Maar de Tsjetsjeense president Maschadov beschuldigt Berezovsky ervan dat hij het televisiestation Kavkaz, de propagandazender van de Wachabieten financiert en dat hij de mobiele telefoons van Basajev en Oedoegov betaalt.
Berezovsky, een van de invloedrijkste leden van de Familie, de naaste omgeving van president Jeltsin, kent de Tsjetsjeense radicalen van de talrijke onderhandelingen die hij met ze heeft gevoerd over de vrijlating van Russische en buitenlandse gegijzelden. De tycoon was in vrijwel alle gevallen betrokken bij het betalen van losgeld, zegt Maschadov. Maar de relaties tussen Berezovsky en de Tsjetsjeense separatisten dateren al van veel vroeger. Zo onthulde de Izvestia bijzonderheden over ene Salman Chasimikov, een bekende naam in de internationale worstelsport, die aan het hoofd stond van de lijfwachten van de Tsjetsjeense separatistische leider Dzjogar Doedajev. Chasimikov speelde tegelijk een rol in de veiligheidsdienst van Logovaz, een van de firma’s van Berezovsky. Berezovsky is overigens niet de enige Moskouse oliebaron die de afgelopen jaren zaken deed met de zogenaamde “veldcommandanten” die in de illegale oliehandel een belangrijke bron van inkomsten vonden.
De Russische autoriteiten reageerden in paniek op de bommencampagne. In Moskou werd de jacht geopend op al wie er wat donkerder uitziet dan de gemiddelde Rus. Er worden plannen gemaakt voor een cordon sanitaire om Tsjetsjenië. Maar niemand gelooft dat de terroristen daardoor worden afgeschrikt. De machteloosheid van de staat versterkt het gevoel van fin de régime. President Jeltsin was te zwak om zich op de plek van de tragedies te laten zien. De Familie is verdeeld en zoekt wanhopig naar een uitweg. Een scenario is het ontslag van premier Vladimir Poetin, de benoeming van uitgerekend Boris Berezovsky in de functie van “speciale adviseur voor de Kaukasus” en het terugroepen van zijn beschermeling Aleksandr Lebed als deus ex machina. Jeltsins dochter Tatjana Djatjenko zou het volgens een andere bron op een akkoordje willen gooien met Jevgeni Primakov, de best geplaatste kandidaat voor het presidentschap. Volgens de geruchtenmolen in Moskou wordt de president deze week opnieuw aan zijn hart geopereerd. De kans op een vreedzaam einde van het Jeltsintijdperk wordt met de dag kleiner.
Johan Depoortere
