Vergeet het testament om je laatste wil vast te leggen. Binnenkort kun je met de kinderen rond de tafel gaan zitten over de verdeling van de erfenis. ‘We leven in een tijd waarin veel flexibiliteit wordt geëist. In het erfrecht moet dat ook mogelijk zijn.’
Minister van Justitie Koen Geens wil het erfrecht hervormen en heeft daarvoor een groep van experts aangesteld. Het blijft wachten op hun definitieve voorstel, maar er komen vermoedelijk belangrijke wijzigingen. Zoals het voorstel om ook erfovereenkomsten mogelijk te maken. Dat zijn afspraken met de erfgenamen terwijl de erflater nog is leven is. Veel notarissen en academici ijveren er al jarenlang voor, maar het is altijd een groot taboe gebleven. ‘Het verbod op erfovereenkomsten staat momenteel op vijf verschillende plaatsen in het Burgerlijk Wetboek. Geen enkele andere bepaling wordt zo vaak herhaald’, zegt Renate Barbaix. Zij is professor familiaal vermogensrecht aan de Universiteit Antwerpen, advocate bij HCGB Advocaten en lid van Geens’ expertengroep. ‘Het verbod stamt uit een tijd dat het onkies was om te speculeren over een overlijden. Intussen is dat natuurlijk achterhaald. Uiteindelijk is dat toch exact wat we doen bij het afsluiten van een levensverzekering.’
Geen discussies
Bij het opstellen van een erfovereenkomst wordt de dood ineens heel tastbaar. Het is anders dan een testament, dat in alle discretie wordt opgesteld en waarvan de erfgenamen pas na het overlijden de inhoud vernemen. Voor een erfovereenkomst daarentegen schuiven alle betrokken partijen mee aan tafel: de persoon die een erfenis nalaat samen met zijn toekomstige erfgenamen. Vervolgens leggen ze in een geschreven contract netjes vast hoe de bezittingen worden verdeeld. Welk kind krijgt de aandelenportefeuille? Wie krijgt het buitenverblijf aan zee? Voor wie zijn de aandelen van het familiebedrijf? Al die zaken staan in een erfovereenkomst vermeld. En zodra alle betrokken partijen er hun handtekening onder zetten, is het ook een bindende overeenkomst waar niemand onderuit kan. Bij het verdelen van de erfenis zijn er dan daarover alvast geen discussies meer mogelijk. ‘Een erfovereenkomst biedt veel meer zekerheid dan een gewoon testament, waarmee je toch altijd in drijfzand wegzakt zodra je iets onherroepelijk wilt regelen’, zegt Christophe Blindeman, woordvoerder van de notarisfederatie.
Want een testament is een eenzijdig document. De opsteller ervan kan zich op elk moment bedenken en het testament opnieuw laten aanpassen. Dat veroorzaakt soms schrijnende situaties. Zo zien notarissen weleens de langstlevende partner van een wettelijk samenwonend koppel passeren, die erachter komt dat de overleden partner haar uit diens testament heeft geschreven, waardoor een groot deel van de nalatenschap ineens naar andere erfgenamen wegvloeit. De onzekerheid werkt ook in twee richtingen. Het is niet omdat een bedrijfsleider alle aandelen van het familiebedrijf nalaat aan zijn zoon, dat die verplicht is om de erfenis te aanvaarden of dat de andere kinderen zich daarbij zullen neerleggen. Bovendien wordt de kiem gelegd van jarenlange familievetes als een testament – dat per definitie pas openbaar wordt gemaakt na het overlijden van de opsteller – nog eens grote verrassingen bevat.
Door al die beperkingen breken veel experts een lans voor de erfovereenkomst. ‘Het zou heel veel discussies kunnen vermijden als alle toekomstige erfgenamen samen een overeenkomst konden ondertekenen. Het is toch vreemd dat ouders in een testament niet kunnen bepalen dat dochterlief zeker de aandelen van het familiebedrijf moet krijgen en zoonlief zeker de effectenportefeuille en cash om het waardeverschil met de familiale aandelen te compenseren. Het is in ieders belang dat er zo’n wijziging komt’, zegt Alain Van Geel, advocaat bij Tiberghien. ‘Bovendien kun je je ook afvragen waarom ouders tijdens hun leven en in onderling overleg met hun kinderen zelf geen overeenkomst zouden mogen opstellen over wat er met hun eigen vermogen na hun dood moet gebeuren. We leven in een tijd waarin veel flexibiliteit wordt geëist. In het erfrecht moet dat ook mogelijk zijn.’
Wettelijke reserve
De erfovereenkomst kan ook een oplossing bieden voor het probleem van de wettelijke reserve. Want we doen met ons vermogen niet wat we willen. Zo genieten sommige erfgenamen van een wettelijk beschermd erfdeel: de wettelijke reserve. Deze reservataire erfgenamen – kinderen of kleinkinderen, ouders en de langstlevende echtgenoot of echtgenote – hebben altijd recht op hun deel van de erfenis. Zelfs als je via een testament alles nalaat aan een andere erfgenaam, kunnen de reservataire erfgenamen hun deel van de erfenis opeisen.
Heb je één kind, dan kan dat aanspraak maken op de helft van de erfenis. Twee kinderen hebben elk recht op een derde van de erfenis en vanaf drie kinderen loopt het reservatair gedeelte van de erfenis al op tot drie vierde. In dat laatste geval kun je dus over maximaal een kwart van je nalatenschap helemaal zelf beslissen wat ermee gebeurt. ‘Voor steeds meer mensen vormen de beperkingen van de wettelijke reserve een grote hinderpaal. Het is steeds die muur waar mensen tegenaan lopen als ze andere erfgenamen willen bevoordelen’, zegt notaris Blindeman.
Die wens is er steeds vaker. Neem nu de nieuw samengestelde gezinnen. Wie al twee kinderen heeft uit een vorige relatie, kan aan de stiefkinderen samen nog maximaal een derde van het vermogen nalaten. Nochtans zouden veel stiefouders hun kinderen en stiefkinderen graag hetzelfde nalaten. Ook feitelijke samenwoners botsen op de beperkingen van de wettelijke reserve. Je kunt wel testamentair laten vastleggen dat je vriendin jouw vermogen krijgt als je plots overlijdt, maar jouw ouders kunnen altijd hun deel van de erfenis claimen: ze hebben elk recht op een kwart, waardoor er voor de vriendin nog slechts de helft overblijft. En de wettelijke reserve vormt ook een hinderpaal voor ouders met een zorgbehoevend kind. Die ouders willen soms dat dat kind een groter deel van de erfenis krijgt, zodat er na hun dood genoeg geld is om de medische zorg of het verblijf in het woonzorgcentrum te betalen. Maar door de wettelijke reserve is er geen enkele manier om zich daarvan te verzekeren. Ze kunnen hun zorgbehoevend kind wel bevoordelen in hun testament, maar enkel in de hoop dat een van de andere kinderen bij het verdelen van de erfenis toch zijn reservatair deel niet opeist.
Voor al die gezinssituaties die buiten het traditionele plaatje vallen, zou de erfovereenkomst een oplossing kunnen bieden. ‘Daarmee zou het perfect mogelijk zijn om de nalatenschap te verdelen op een manier waarbij erfgenamen die anders hun wettelijk deel zouden kunnen opeisen, uitdrukkelijk contractueel vastleggen dat ze dat niet zullen doen’, zegt Barbaix.
Is de erfovereenkomst daarmee een wondermiddel? Zeker niet. Het biedt het voordeel van transparantie, maar alle betrokken erfgenamen moeten wel nog een gezamenlijk akkoord bereiken. Dat wordt misschien wel makkelijker als alles al vroeger wordt uitgeklaard, maar zowat elke notaris kan verhalen opdissen over de vreemde bokkensprongen van mensen die zich tekortgedaan voelen. ‘Aan erfovereenkomsten kunnen maar beter strenge voorwaarden worden gekoppeld, zeker als ze worden afgesloten tussen een beperkt aantal erfgenamen. Dan is er een te groot risico dat sommige partijen onder druk worden gezet. Zoiets kan dus maar beter principieel verboden blijven’, zegt Blindeman. ‘Dat moet ook de bezorgdheid van de wetgever zijn. Het moet echt de bedoeling zijn om misbruiken te voorkomen met de nodige voorwaarden en veiligheidsmechanismen. Erfovereenkomsten zijn een opportuniteit. Ze mogen geen bron van nieuwe conflicten zijn’, zegt Barbaix.
Bloedlijn
En wat als we de wettelijke reserve helemaal schrappen? Waarom niet iedereen vrij laten beslissen over de bestemming van zijn vermogen na de dood? ‘De regels rond de wettelijke reserve dateren al van 1804. In de agrarische maatschappij van toen was het vooral de bedoeling om waardevolle goederen – grond en woningen – bij een overlijden zonder afstammelingen toch binnen dezelfde bloedlijn te houden. Maar dat is niet meer van deze tijd’, zegt Van Geel.
De reserve neemt enkelen van de erfgenamen intussen wel in bescherming. In sommige gezinssituaties is dat een vloek, bij andere een zegen. ‘Daardoor is er geen maatschappelijk draagvlak om de wettelijke reserve af te schaffen. Politiek is dat vandaag totaal onhaalbaar’, zo klinkt het uit de mond van zowat elke successiespecialist. Het is geen toeval dat hervormingspogingen in het verleden keer op keer zijn mislukt. ‘De invulling van het erfrecht hangt altijd heel nauw samen met een bepaalde visie op de maatschappij’, zegt Barbaix. ‘Dat valt perfect te illustreren met de nieuw samengestelde gezinnen. Hoewel niemand hun opmars kan ontkennen, gaat ons erfrecht nog altijd uit van het traditionele gezin. De regels die op het klassieke model gestoeld zijn, komen dus onder toenemende druk te staan. Maar zodra je daaraan sleutelt, spreek je onvermijdelijk een voorkeur uit voor of de partner, of de afstammelingen. Dat ligt heel erg gevoelig. Door die politieke lading is het heel moeilijk om de wetgeving fundamenteel te hervormen.’
Vermoedelijk zal ook de wettelijke reserve tijdens deze hervormingsronde niet integraal sneuvelen. Wel zou men ze kunnen beperken tot een vast percentage. Neem nu dat de grens op 50 procent ligt: dan kunnen alle kinderen – ongeacht hun aantal – nooit aanspraak maken op samen meer dan de helft van de erfenis (al kunnen ze natuurlijk altijd meer krijgen als dat de bedoeling is van de ouders). ‘Ook in een aantal buurlanden – waaronder Nederland – is dat nu al het geval’, zegt Barbaix. ‘Maar opnieuw: dit zal vooral een politieke beslissing worden.’
DOOR SVEN VONCK, ILLUSTRATIES ZAZA
‘Een erfovereenkomst biedt veel meer zekerheid dan een gewoon testament, waarmee je toch altijd in drijfzand wegzakt.’
De erfovereenkomst is geen wondermiddel. Mensen die zich tekortgedaan voelen, maken vreemde bokkensprongen.
