Tot in de handboeken over joodse literatuur staat rabbi Arthur Hertzberg bekend als een eigenzinnig man. Hij is al heel zijn leven rabbijn, professor aan tal van universiteiten en heeft acht boeken op zijn naam en honderden artikels. Hij is ook al jarenlang voorzitter van het invloedrijke American Jewish Congress en vice-president van het World Jewish Congress. Hertzberg houdt voor niemand zijn mond – ook niet voor de Israëlische regering, iets wat uitzonderlijk is in de Amerikaanse joodse gemeenschap – en heeft nu zijn inzichten over zijn volk op schrift laten stellen. “Joden – Identiteit en karakter van een volk” is een coproductie met Aron Hirt-Manheimer, en brengt het door hem uitgeschreven en geredigeerde “discours” van de vervaarlijke rabbi Hertzberg.
Wat maakt dit boek speciaal? Dat het géén “inleiding” op iets is. Het is even tegenstrijdig als zijn onderwerp, chaotisch als de eindeloze eruditie en de zeer lange intellectuele geschiedenis van de rabbi zelf, die goochelt met geschiedenis en Talmoed, psychologie en politiek. Het boek is, hoewel in een verstaanbare taal gesteld, geschreven voor volwassenen. Dat wil zeggen, Hertzberg heeft zijn gedachtegang, die altijd tegelijk religieus en politiek is, niet verkleind om hierin te passen.
Dat is niet onbelangrijk, aangezien “Joden” de basisproblemen aanpakt: wat maakt joden tot joden? Hoe zit het met dat “uitverkoren volk?” Wat is de grond van het antisemitisme en in hoeverre hebben joden zelf dat soms in de hand gewerkt? En uiteindelijk, niet de minste van de vragen: hoe kunnen de joden, tussen getto-isolement en assimilatie, als volk blijven bestaan – zijn zij niet aan het verdwijnen?
Welnee, zegt Arthur Hertzberg, ze zijn de traditionele andersdenkenden, de dissidenten van de geschiedenis, ze hoeven niet te verdwijnen. Maar een aantal vooroordelen en concepten wel. “Jitzhak Rabin is doodgeschoten omdat hij wist dat Israël niet eenzaam en uitdagend kon overleven. De mensen die het met Rabin eens zijn en degenen die er anders over denken, zijn nu verwikkeld in een heftige confrontatie, en het wordt alleen maar erger.” (De onontwarbare verstrengeling van godsdienst en politiek maakt dit boek bijzonder.)
Hertzberg somt ook een aantal factoren op, waaronder de opkomst van de vrouwen, die optimistisch stemmen voor het voortbestaan van het jodendom? Maar zijn twee basispijlers heten pluralisme en uitverkiezing. Pluralisme is “het organiserende principe dat mensen die niet in elkaars joodse rechtmatigheid geloven, in de praktijk niettemin samenwerken.” Uitverkiezing is juist dat: “Het doet er niet echt toe wie de joden heeft uitverkoren. Wat er wèl toe doet, is dat ze altijd die engel of demon, geweten of neurose, in hun nek hebben zitten. De gedachte van de uitverkiezing heeft de joden bijeengehouden en hen in leven gehouden.”
Arthur Hertzberg & Aron Hirt-Manheimer, “Joden, Identiteit en karakter van een volk”, Ambo / Icarus, Amsterdam / Antwerpen, 320 blz., 895 fr.
Sus van Elzen
