De Catalaanse nationalisten wilden op 9 november een referendum over de onafhankelijkheid afdwingen. De Spaanse premier Mariano Rajoy tekende daartegen verzet aan. Het Spaanse Constitutionele Hof gaf hem prompt gelijk.
Met twee vragen wilde Oriol Junqueras op 9 november geschiedenis schrijven: ‘Wilt u dat Catalonië een eigen staat is? Indien ja, wilt u dat deze staat onafhankelijk is?’ Junqueras, 45 jaar, historicus aan de Autonome Universiteit van Barcelona, is de man die op het idee kwam om een referendum over de Catalaanse onafhankelijkheid te organiseren. Maar de Spaanse premier Mariano Rajoy, die eerder had aangekondigd dat hij hemel en aarde zou bewegen om zo’n volksraadpleging te dwarsbomen, deed op 29 september een beroep op het Constitutionele Hof. Amper zes uur later gaf Spanjes opperste rechtbank Rajoy gelijk. Tienduizenden Catalanen gingen meteen de straat op om tegen de beslissing van het Hof te protesteren.
Oriol Junqueras, leider van de linkse partij Esquerra Republicana de Catalunya (ERC) blijft ervan overtuigd dat de meerderheid van zijn landgenoten in een Catalaanse staat wil wonen. De ERC is sedert de Europese verkiezingen van mei de sterkste politieke kracht in Catalonië, ook omdat haar partijleider zich voor de onafhankelijkheid engageert.
Zijn overtuigingskracht is zo groot dat de mensen in zijn geboortedorp Sant Vicenç dels Horts hem drie jaar geleden tot burgemeester hebben verkozen. ‘Hoewel tachtig procent van de dorpsbewoners Spaans spreken, niet Catalán, hebben ze een separatist gekozen’, zegt hij. Hij blijft hopen dat hij heel Catalonië voor de onafhankelijkheid warm kan maken.
In zijn kantoor in het parlement van Barcelona legt Junqueras uit dat een volksraadpleging het ‘beste democratische instrument’ is om te achterhalen of een meerderheid zich werkelijk van het Spaanse koninkrijk wil afscheiden.
Hij wist dat het moeilijk zou worden om het referendum erdoor te krijgen. Junqueras vindt evenwel dat het in de 21e eeuw niet kan zijn dat ‘de democratie door het wettelijk kader geobstrueerd wordt’. Het volstaat niet dat de kiezer de politici om de vier jaar een mandaat geeft, hij moet in alle belangrijke vragen direct mee kunnen beslissen. Desnoods door burgerlijke ongehoorzaamheid.
Verschillende burgerbewegingen, zoals de inmiddels 30.000 leden tellende Catalaanse Nationale Vergadering, hebben op de Diada of de nationale Catalaanse feestdag (11 september) bewezen hoe serieus ze de onafhankelijkheid nemen. Anderhalf miljoen in rood en geel geklede Catalanen stelden zich op om de V van Vote (Kies), van Voluntat (Wil) of Victoria (Zege) te vormen op de twee grootste boulevards van Barcelona.
Wellicht heeft Mariano Rajoy nu toch een voorbeeld genomen aan de Britse premier David Cameron, die aan de vooravond van het Schotse referendum over onafhankelijkheid alle zeilen bijzette om de Schotten aan boord te houden – met succes, zo bleek achteraf. Meteen nadat het Spaanse Constitutionele Hof het Catalaanse referendum had verboden, gaf Rajoy schoorvoetend te verstaan dat hij open staat voor een discussie over meer autonomie voor de Spaanse regio’s. Of de Catalanen daarmee genoegen nemen valt te betwijfelen.
Maar voor de centrale regering in Madrid is een referendum over de afscheiding van Catalonië uitgesloten. Een referendum met een bindend resultaat veronderstelt overigens een grondwetswijziging die alleen maar door het parlement in Madrid goedgekeurd kan worden. Zesentachtig procent van de volksvertegenwoordigers heeft zo’n peiling over de afscheuring verworpen. Een soortgelijk project was negen jaar geleden al eens afgeketst.
‘Ik zal niet toelaten dat u het referendum laat plaatsvinden’, had premier Rajoy aan de Catalaanse premier Artur Mas laten weten. Het door Mas op zaterdag 27 september ondertekende decreet dat het referendum van 9 november mogelijk maakte, is nu door de uitspraak van het Constitutionele Hof van tafel geveegd.
Maar separatist Junqueras geeft het niet op. Volgens peilingen wilde meer dan 57 procent op 9 november voor een eigen Catalaanse staat stemmen. Enkele weken geleden gaf 38 procent van de geënquêteerden evenwel te kennen dat ze de voorkeur aan een derde weg zou willen geven: bij Spanje blijven, op voorwaarde dat de centrale regering in Madrid meer autonomie voor Catalonië garandeert.
Catalaanse natie
Bijna veertig jaar was de Catalaanse taal onder Franco verboden. In 1975, drie jaar na de dood van de dictator, nam het koninkrijk een democratische grondwet aan die het statuut van de zogenaamde autonomieën definieerde: Catalonië en zestien andere gebieden kregen een regionale grondwet en daardoor ook het recht op zelfbestuur. Sinds 1980 kiezen de Catalanen hun eigen parlement, ze hebben een eigen politie, de leerlingen worden in het Catalaans onderwezen.
Tien jaar geleden sprak de toenmalige socialistische premier José Luis Rodríguez Zapatero zich uit voor een verruiming van die rechten. Op die manier stimuleerde hij ongewild de onafhankelijkheidsbeweging. Het parlement in Madrid keurde destijds het ontwerp van een nieuwe regionale grondwet pas na drastische wijzigingen goed. Desondanks namen de Catalanen dat ontwerp met een overweldigende meerderheid aan. Maar dan diende de conservatieve Volkspartij bij het Constitutionele Hof een klacht in tegen enkele essentiële passages. Toen de rechters in 2010 eisten om de vermelding van de Catalaanse natie in de preambule te schrappen, demonstreerden meer dan een miljoen Catalanen in de straten van Barcelona. Beledigende commentaren van Spaanse politici wakkerden die protesten nog eens aan.
Middeleeuwse traditie
De pleitbezorgers van een eigen Catalaanse staat beroepen zich ook op een traditie van burgerlijk zelfbestuur dat al sinds de middeleeuwen bestaat. Adviesraden beperkten destijds de macht van de koning. En zelfs na de vereniging van de koninkrijken Catalonië en Aragon met het koninkrijk Castilië, moesten de opvolgers van de koningen altijd de Catalaanse privileges bevestigen.
Die privileges verloren ze pas na de Spaanse successieoorlogen, toen op 11 september 1714 de burgers van Barcelona, die de Habsburgers hadden gesteund, zich na veertien maanden belegering aan de Frans-Castiliaanse troepen moesten overgeven. Om die nederlaag van driehonderd jaar geleden te herdenken vieren de Catalanen op die dag hun nationale feestdag.
Een hardnekkig tegenstander van de onafhankelijkheidsbeweging woont aan de rand van Barcelona’s oude binnenstad: Joaquim Coll is 47 jaar en net als zijn opponent Oriol Junqueras historicus. Coll meent dat de afscheuring van zijn geboorteland politiek en moreel niet verantwoord kan worden. ‘In een constitutionele democratie bestaat er geen recht op zelfbeschikking of op een afscheiding van de nationale staat’, zegt hij. Dat een van de rijkste regio’s van Spanje zijn eigen weg wil gaan druist bovendien in tegen het solidariteitsprincipe, vindt hij. Samen met gelijkgezinden stichtte hij onlangs de Societat Civil Catalana, in de hoop’het virus van het populisme’ onschadelijk te kunnen maken.
De regerende nationalisten in Barcelona klagen er al lang over dat ze bijna een vijfde aan de Spaanse nationale economie bijdragen, hoewel slechts 16 procent van de Spaanse bevolking in Catalonië woont. Alleen al in 2011 zou het deficit tussen de betalingen aan de centrale regering en de som die naar Catalonië terugvloeide 15 miljard euro bedragen hebben. Bovendien zou de Spaanse staat Catalonië al jaren verwaarlozen wat investeringen betreft.
Experts van het ministerie van Financiën spreken die cijfers tegen. Drie jaar geleden zou het deficit slechts 8,5 miljard euro bedragen hebben. Als er grote onevenwichten bestaan, moeten de regionale regeringen met Madrid opnieuw onderhandelen over de financiële compensaties tussen de regio’s, meent Coll, die met deze opinie niet alleen staat.
Ondanks het referendumverbod van het Spaanse Constitutionele Hof is de Catalaanse premier Artur Mas nog niet uitgeteld. Hij kan het verbod omzeilen door vervroegde regionale verkiezingen te organiseren, die dan wel moeten uitdraaien op een plebisciet over de afscheiding.
In dat geval kunnen Oriol Junqueras en zijn Esquerra Republicana de Catalunya alleen maar winnen. Want de opiniepeilingen voorspellen een verkiezingsoverwinning van zijn partij. Dan zou de linkse republikein regeringsleider in Catalonië worden.
DOOR HELENE ZUBER – © Der Spiegel
Volgens peilingen wilde meer dan 57 procent op 9 november voor een eigen Catalaanse staat stemmen.
De Catalaanse premier Artur Mas kan het referendum-verbod omzeilen door vervroegde regionale verkiezingen te organiseren.
