Het Forum : plein in Rome, tussen Capitool en Palatijn, waar burgers samenkwamen om publieke zaken te bespreken en recht te doen.

Erik Suy: Sommigen zaten al wat ongeduldig te wachten op het moment dat de strijd zou losbarsten om dan, zoals tien jaar geleden in de Golfoorlog, vanuit hun luie stoel het schouwspel te kunnen bekijken. Maar oorlog tegen terroristen voer je niet met tanks en kanonnen, je moet subtieler te werk gaan. Bovendien hebben de Amerikanen uit hun vele diplomatieke contacten van de jongste weken geleerd dat een blinde wraakactie tegen Afghanistan niet aanvaardbaar was voor de moslimwereld en evenmin voor de publieke opinie in Europa. Zeker omdat de zogenaamde bewijzen over de betrokkenheid van Osama Bin Laden bij de aanslagen van 11 september niet openbaar zijn gemaakt. Ze zijn slechts aan enkele personen voorgelegd, wat een zweem van twijfel achterlaat. De actie van afgelopen weekend was dan ook een goed voorbereide, gerichte aanval tegen militaire installaties van de Taliban, en tegen vestigingen van het al-Qaedanetwerk, waarbij ze gepoogd hebben zo weinig mogelijk collateral damage aan te richten. Ik vermoed dat de Amerikanen die strategie zullen blijven hanteren. Het wordt dus geen grote show.

Op politiek niveau werken de Amerikanen aan hun coalitie tegen het terrorisme. Heeft die een kans op slagen?

Suy: Ze willen zoveel mogelijk landen achter hun coalitie, onder meer als rugdekking voor de militaire actie die ze op eigen houtje ondernemen, met de hulp van de Britten. Natuurlijk is iedereen tegen terrorisme, maar dat begrip heeft niet voor iedereen dezelfde inhoud. George W. Bush kondigt een lange oorlog tegen het terrorisme aan, maar heeft hij het dan ook over het terrorisme in Indonesië en Tsjetsjenië, of spreekt hij alleen over de terreur die de Amerikanen treft? En wat is een coalitie? Zullen ze één gezamenlijke politionele of militaire dienst opzetten om terroristen op te sporen en uit te schakelen? Of gaat het om een verzameling van landen die elk ‘hun’ terroristen gaan bekampen?

Het terrorisme is niet uit te roeien. Er zullen altijd mensen zijn die, opgehitst door religieuze of andere factoren, bereid zijn hun leven in een kamikazeactie te offeren. En wie die neiging vertoont, heeft op 11 september een schitterend voorbeeld gekregen van wat mogelijk is, mits voldoende voorbereiding en financiële middelen. Om dit ooit te overtreffen, zullen nog veel meer slachtoffers gemaakt moeten worden, en dan ligt het gebruik van biologische of chemische wapens voor de hand. Het is bang wachten tot een of andere fanaat met een klein busje vergif in het drinkwater een hele stad van de aardbodem veegt. En dat terreurbewegingen over atoomwapens kunnen beschikken, is ook niet langer een waanbeeld.

Zouden ze dan niet beter de oorzaken van het terrorisme bestrijden?

Suy: Dat is een onmogelijke opgave. Iedere terrorist heeft zijn eigen redenen. Wat zijn de oorzaken? De ongelijkheid in de wereld? De armoede? De predominantie van de Amerikanen? De ongebreidelde globalisatie? Religieuze en etnische onverdraagzaamheid? Los dat maar eens op. We zullen met de permanente dreiging van terreur moeten leven. Het is ondoenbaar zich daartegen te beveiligen. De mensen die aan deze aanslagen hebben meegewerkt, hebben jaren als normale burgers in de Verenigde Staten kunnen leven, zonder dat iemand iets heeft opgemerkt. En de bomauto tegen het WTC in 1993 had ongetwijfeld met hetzelfde plan te maken. Toen al was het de bedoeling om één toren op te blazen, zodat hij tegen de andere zou vallen en ze allebei tegen de grond gingen. Dat is mislukt, maar acht jaar later was het raak. Het gaat dus om een immens project waarvan we het einddoel niet kennen. Voor Osama Bin Laden is Amerika de vijand, maar voor anderen is dat misschien Israël, of het financiële wereldcentrum in Frankfurt. Ook de internationale gebouwen in Brussel vormen een mogelijk doelwit.

De Russische president Vladimir Poetin maakt van dit klimaat gebruik om zijn kar aan de westerse trein te haken. De uitbreiding van de Europese Unie sterkt hem in dat streven.

Suy: Hij onderzoekt een mogelijke samenwerking met de NAVO, zeker als die van een militair naar een politiek bondgenootschap evolueert. En hij wil nauw aansluiten bij de Europese Unie, die haar economische macht uitbreidt en via Javier Solana probeert om ook politiek een rol van betekenis te spelen. Dat is een verstandige zet van Poetin, maar hij kan ook niet anders, want in Rusland blijft het economisch zeer slecht gaan.

De EU houdt intussen met ‘High Impact’ een test van wat na de uitbreiding de buitengrens moet worden. Er is vooral wantrouwen tegen Polen, dat voorlopig ook niet aan de economische voorwaarden voldoet.

Suy: Er wordt beweerd dat Polen de draaischijf is voor de illegale immigratie in Europa. Dat is slechts ten dele juist, er zijn ook stromen langs de zuidkant. Mocht je er dus in slagen de buitengrens van Polen hermetisch af te grendelen, wat in de praktijk onmogelijk is, zou dat enkel tot gevolg hebben dat de vluchtelingen via een andere weg binnendringen. Je kunt die mensen niet tegenhouden.

Ondertussen popelen de kandidaat-lidstaten om tot de EU toe te treden. Want zij verwachten geld en andere middelen om hun economie op te krikken. Alleen is dat in een periode van recessie niet zo evident. Kijk naar de hereniging van Duitsland: na elf jaar zijn de verschillen tussen West en Oost nog niet weggewerkt, hoewel Helmut Kohl had aangekondigd dat dat in zeven jaar tijd zou gebeuren. Zo zal het ook lang duren vooraleer de verschillen tussen de huidige en de nieuwe leden van de EU verdwijnen. Veel Oost-Europeanen, die dachten dat na de val van het communisme betere tijden waren aangebroken, zijn ontgoocheld. Ze zijn er vaak slechter aan toe dan vroeger. Ze worden met werkloosheid geconfronteerd, de rijken worden rijker en de armen armer, de ongelijkheid is fors toegenomen. De euforie heeft plaatsgemaakt voor teleurstelling, en datzelfde zou na hun intrede in de EU kunnen gebeuren. Want het is onzeker of er wel zoveel manna vanuit Brussel zal neerdwarrelen, en of de huidige lidstaten daadwerkelijk Oost-Europese producten op hun markt zullen toelaten.

Men hoopt dat door de opname in de Unie de welvaart in die Oost-Europese landen zal stijgen, waardoor de migratie zal stilvallen. Maar dat kan een verkeerde inschatting zijn. Ik vrees dat ze met het besluit om de Unie uit te breiden een proces in gang hebben gezet waarvan de afloop niet te voorspellen is.

De binnenlandse actualiteit wordt overheerst door de problemen van Sabena. Is die maatschappij nog te redden?

Suy: Sabena is aan het sterven, en een overbruggingskrediet zal daar weinig aan veranderen. Er zijn juridisch en politiek trouwens heel wat vragen bij dat krediet. Is het in overeenstemming met de bestaande voorschriften van de Europese Commissie over staatssteun aan bedrijven in moeilijkheden? Er zijn argumenten voor en tegen, maar één ding staat vast: als de Commissie steun voor Sabena toelaat, komt er een lawine van gelijkaardige verzoeken. Om te beginnen uit de luchtvaartindustrie, want daar kampen verschillende bedrijven met grote problemen, te wijten aan de economische recessie en aan de aanslagen in de VS. De vraag is ook of dat krediet van vijf miljard frank (123,9 miljoen euro) voor één maand politiek te rechtvaardigen is. Het gaat om geld van de belastingbetaler. En het gevaar dat het verloren gaat, is niet denkbeeldig.

Het huidige Sabena is ten dode opgeschreven. Maar het blijft één van de ‘kroonjuwelen’ van dit land, en dus zal de regering wel proberen het in een andere vorm in stand te houden. Bijvoorbeeld in een formule als die van Crossair in Zwitserland. Premier Guy Verhofstadt (VLD) doet een beroep op privékapitaal, maar welke banken willen op dit ogenblik in de luchtvaart investeren? De Zwitserse staat doet het wel, maar Zwitserland behoort niet tot de Europese Unie en volgt dus andere regels.

De actie van de piloten is in de media negatief voorgesteld, maar misschien hadden ze gelijk.

Suy: Piloten zijn verstandige mensen en ongetwijfeld hebben zij waardevolle ideeën over hoe Sabena er in de toekomst kan uitzien. Het lijkt me aangewezen hen bij het overleg te betrekken, al is dat tegen de zin van de vakbonden. Als Sabena wil overleven, zal het fors moeten afslanken en zich tot kortere vluchten moeten beperken. Maar net in die tak is de concurrentie moordend. Virgin Express en Ryanair bieden een goede service voor bijna ongeloofwaardig lage prijzen.

Daarmee maken ze eerst de markt en daarna zichzelf kapot.

Suy: Voorlopig maken ze winst, dat is het eigenaardige. De luchtvaart had vóór 11 september al te lijden van de economische achteruitgang, de aanslagen in de VS hebben dat proces versneld. Een blijvend gevolg is dat de verzekeringspremies voor luchtverkeer fors zullen stijgen en dat alleen enkele supergroten ze zullen kunnen betalen. De angstreactie bij de bevolking zal tot een verdere terugloop van het aantal reizigers leiden. Massatoerisme was begin dit jaar nog een van de weinige groeiende sectoren in de economie, maar dat zal nu ook klappen krijgen. De kosten gaan omhoog en de inkomsten omlaag, dat betekent onvermijdelijk de ondergang voor heel wat luchtvaartbedrijven. City Bird zal niet het enige zijn.

Is de regering te naïef geweest bij haar onderhandelingen met de Zwitsers?

Suy: Ze heeft zich door het management van Swissair laten rollen. Dat is geen caritatieve instelling en het heeft de alliantie met Sabena in de eerste plaats gebruikt om de eigen belangen te verdedigen. Met Paul Reutlinger en Christoph Müller zijn er twee door de Zwitsers aangestelde managers geweest, maar die hebben weinig voor Sabena gedaan. Integendeel, onder hun leiding is het bergaf gegaan. Dat Swissair zelf geen baat heeft gehad bij de alliantie is ook aan mismanagement te wijten. Het is niet te geloven dat een maatschappij die tot een paar jaar geleden als de beste ter wereld werd beschouwd, plotseling aan de grond moet blijven. Het imago van Zwitserland als solide staat met een goede staatsstructuur en stevige financiën heeft daardoor een deuk gekregen, maar dat moet niet overdreven worden. Want uiteindelijk springen zowel de staat als twee van de grote banken Swissair bij. Dat die twee daar kapitaalkrachtig genoeg voor zijn, wijst op hun grote draagkracht en is een geruststelling voor zowel de modale Zwitser als de buitenwereld. Ik stel me als Belgisch belastingbetaler de vraag of de regering in het Sabenadossier van goed bestuur heeft getuigd. Maar dat verwijt geldt niet zozeer deze ploeg, die enkel kon proberen te redden wat te redden viel.

Ondertussen regent het niet alleen in de luchtvaart opnieuw massale afdankingen. De werkloosheid is voor het eerst in vijf jaar weer gestegen.

Suy: We zitten duidelijk in een recessie. Ik ben geen specialist, maar ik lees dat we het tot eind 2002, begin 2003 zullen moeten uitzweten. Daarna zou de economie zich herpakken. Economen zijn aan het berekenen wat de bijkomende impact van de aanslagen in de VS op de recessie is geweest. De Amerikanen roepen eenstemmig dat zij de problemen zullen overwinnen, maar de schrik en de onzekerheid zitten er goed in. Ook die factor heeft invloed op een economie.

Voor de paars-groene regering komen er moeilijke tijden. Afgelopen met cadeaus geven.

Suy: Elke regering, van welke kleur ook, zou dezelfde problemen kennen. Er zal opnieuw bespaard moeten worden, net nu iedereen na jaren inbinden weer om meer geld was beginnen te roepen. En op sommige posten mag eigenlijk niet bespaard worden. Ik denk aan het onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek, waarover terecht alarmsignalen worden uitgestuurd. Daar komt bij dat deze regering bezwaarlijk de belastingen kan verhogen, en dat de conjunctuur wellicht pas na de volgende verkiezingen weer zal omslaan. Er zal dus creatief begrotingswerk nodig zijn.

Koen Meulenaere

Erik Suy is emeritus hoogleraar Internationaal Recht van de KU Leuven.