Natuurlijk is de economische crisis bittere ernst. Maar er zijn ook een paar positieve kanttekeningen bij te plaatsen. De koopkracht van heel wat consumenten gaat lichtjes vooruit en misschien kunnen we lering trekken uit de financiële debacle.

De berichtenstroom over de negatieve gevolgen van de financiële en economische crisis zwelt nu al ruim vijf maanden aan. Economische analisten verwachten dat de economie ook in de eerste helft van dit jaar nog verslechtert, met massaal banenverlies tot gevolg. Gehoopt wordt dat nadien de mist langzaam optrekt, maar niemand durft daar veel op te verwedden. Het is kommer en kwel, dat staat als een paal boven water, maar zijn er misschien ook positieve boodschappen te melden over de crisis? Vallen er toch ook lichtpuntjes te bespeuren?

Nu kopen!

Vorig jaar jammerde iedereen over de stijgende olieprijs, maar dankzij de economische crisis hebben we daarover vandaag niet meer te klagen. Volgens verbruikersorganisatie OIVI, de organisatie die maandelijks ‘de korf van de huismoeder’ berekent (een raming van de wekelijkse uitgaven van een gemiddeld gezin) is de prijs van stookolie in december met 20 procent gedaald, die van diesel met 10 procent en die van brandstoffen algemeen met ruim 8 procent. De noodzakelijke wekelijkse bestedingen van een gemiddeld gezin bedroegen in januari 565 euro, tegenover 574 euro in oktober vorig jaar.

Ivo Mechels, woordvoerder van Test-Aankoop, verwacht dat we de dalende olieprijs dit jaar ook zullen voelen in onze elektriciteits- en gasfactuur, na een eerste bescheiden prijsverlaging met drie procent eind vorig jaar. ‘Dit wordt voor ons overigens de lakmoesproef om na te gaan of er op onze energiemarkt echt sprake is van concurrentie’, zegt Ivo Mechels.

Dag in dag uit staan er in de kranten sombere voorspellingen over ontslagen en faillissementen, maar op de keper beschouwd hebben heel wat consumenten voorlopig (nog) geen last van de kredietcrisis. Wie zijn baan nog heeft en zijn vermogen niet in aandelen op de beurs had belegd, is door de crisis niet armer geworden – integendeel. Maar door de onheilstijdingen over een krimpende economie, worden consumenten met de dag depressiever. Daarbij komt nog dat niemand kan voorspellen hoelang de ellende blijft duren. Nu solide gewaande banken fragiele kaartenhuisjes zijn gebleken, lijkt niets nog zeker. Mensen gaan uitgaven uitstellen die ze zich objectief best nog kunnen veroorloven.

Volgens economieprofessor Paul De Grauwe (K.U.Leuven) is de economische crisis voor veel mensen dan ook op de eerste plaats een vertrouwenscrisis. ‘Iedereen houdt zich in, bang voor wat komen gaat. Zo wordt de economische crisis een selffulfilling prophecy en dat maakt haar precies zo gevaarlijk. Objectief is de koopkracht van veel mensen licht toegenomen, maar subjectief overheerst de angst voor de toekomst.’

Ambtenaren bijvoorbeeld, en dat zijn er toch 900.000 in ons land, worden volgens VUB-professor Jef Vuchelen in principe niet zwaar getroffen door de economische crisis. ‘Ze zitten meestal niet op de beurs en voor hun baan hoeven ze niet te vrezen. De crisis gaat aan hen voorbij, zou je denken. Maar ook ambtenaren hebben een bankrekening en ook zij zijn dus danig geschrokken.’

Want dit is niet zomaar een economische crisis. Met de banken is het hart van de economie geraakt. Het financiële stelsel is lang niet zo betrouwbaar gebleken als gedacht. Zekerheden over baan, vermogen, spaargeld en pensioen zijn op losse schroeven komen te staan. Econoom Paul De Grauwe: ‘De laatste keer dat dit gebeurde, was in de jaren 1930. Weinig mensen zijn oud genoeg om zich dat te kunnen herinneren. Deze crisis betekende dus voor velen een existentiële schok.’

Op de lange termijn is een economische recessie slecht voor alle consumenten, want uiteindelijk komt ieders inkomen onder druk te staan. Maar op dit moment zijn er, met dank aan de crisis en voor wie het geld kan missen, interessante koopjes te doen. Dat bevestigt ook marketingprofessor Gino Van Ossel (Vlerick). ‘Wat doet een consument als zijn vertrouwen daalt? Uitgaven uitstellen of een goedkopere versie kopen. Maar als er minder wordt uitgegeven, wordt het aanbod groter dan de vraag en ontstaat er overaanbod.’

Voor courante artikelen zoals voeding en kleren grijpen consumenten nu vaker naar de goedkopere uitvoering. Cava in plaats van champagne, gehakt in plaats van biefstuk, de frituur in plaats van het restaurant en liever een keer vaker naar de schoenmaker dan nieuwe schoenen kopen. Op hun jaarlijkse vakantiebudget beknibbelen Belgen dan weer niet. Opvallend is wel dat all-inclusivereizen in de lift zitten. ‘De vakantie is voor de meeste mensen heilig, maar ze willen geen verrassingen met hun reisbudget. Dat verklaart het stijgende succes van all-informules’ zegt Hans Vanhaelemeesch, woordvoerder van touroperator Jetair.

Het beste wat je als consument in deze omstandigheden kunt doen, als je het geld opzij hebt, vrij zeker bent van je baan en je vermogen niet te veel in waarde is gedaald, is ingaan tégen de algemene trend van geld oppotten en het juist laten rollen, betoogt professor Van Ossel. ‘Aan wie nog goed bij kas zit en denkt een bepaald product tussen nu en twee jaar toch nodig te hebben, is mijn advies: nu kopen. Precies grote aankopen waarmee consumenten nu liever wat wachten, zoals een auto of een wasmachine, zijn vandaag voordelig. Zeker bij de duurste modellen gaat de prijs naar beneden. De consument die durft, krijgt vandaag heel veel waar voor zijn geld.’ Winkeliers willen immers van hun voorraden af en geven fikse kortingen. ‘Voor auto’s is het hoogste kortingspercentage dat ik tot dusver heb gezien 25 procent bij een gewone dealer. Dat is gigantisch’, zegt Van Ossel.

Iedereen trouwen

Maar dat prijzenfestival blijft niet duren. ‘De aanpassing van het aanbod aan de vraag duurt afhankelijk van de sector zes à twaalf maanden’, vervolgt Van Ossel. ‘Je ziet nu bijvoorbeeld dat de auto-industrie overschakelt op tijdelijke werkloosheid, om het aanbod weer af te stemmen op de verwachte vraag.’ Ook andere industriële sectoren zijn wereldwijd volop bezig met het terugdringen van hun productiecapaciteit, met ontelbare fabriekssluitingen als gevolg. Maar de voorraden zijn groot, want de meeste bedrijven hadden deze diepgaande recessie niet zien aankomen. ‘Er is enorme overcapaciteit’, zegt Van Ossel.

Het is ook een goed moment voor wie zich een tweede verblijf in het buitenland wil aanschaffen. Villa’s met zwembad in het zonnige Miami zijn erg in trek, want de huizenprijzen zijn in Amerika sinds twee jaar in vrije val en verwacht wordt dat ze de komende zes maanden nog eens met 20 procent omlaag gaan. Dat is rampzalig voor Amerikaanse huizenbezitters, maar goed voor wie wil kopen. Ook een buitenverblijf in Spanje kan vandaag voor een stuk minder. Vastgoedkantoor Domus spreekt van een daling met 20 à 25 procent tegenover twee jaar geleden. Ook de prijs van de appartementen aan de Belgische kust is volgens sommige vastgoedmakelaars met 15 procent gedaald.

Mensen die in het binnenland op het punt staan een eerste huis te kopen, hebben in elk geval geluk. De rente staat opnieuw laag, wat slecht nieuws is voor spaarders, maar goed nieuws voor wie wil lenen. Wie er nog geld tegenaan durft te gooien, kan dus zaakjes doen. Ook reizen wordt weer goedkoper. Touroperators geven hoge ‘vroegboekkortingen’ aan mensen die hun reis nu al vastleggen en ook vliegtickets kunnen weer voor een zacht prijsje worden aangekocht. Test-Aankoopwoordvoerder Ivo Mechels: ‘Voor de zomer regende het nog klachten van mensen die soms tot drie keer toe een brandstoftoeslag moesten betalen op een geboekte reis. Nu zie je het omgekeerde gebeuren en geven sommige touroperators brandstofkorting. Dat is inderdaad een positief gevolg van de economische crisis voor de consument.’

Aangezien het met de koopkracht opnieuw de goede richting uitgaat, vinden sommigen de koopkrachtverhogende maatregelen van de federale regering naast de kwestie. ‘De koopkrachtmaatregelen uit het centraal loonakkoord komen te laat’, zeg professor Van Ossel. De kans is bovendien groot dat de Belgen die extra euro’s gaan oppotten in plaats van ze te spenderen.

Inzetten op werkzekerheid is volgens critici als Van Ossel een probater medicijn tegen de recessie. ‘Vertrouwenwekkende maatregelen zoals de belofte van werkzekerheid zouden een gunstig effect hebben op het consumentenvertrouwen van die 85 procent van de Belgen die vandaag eigenlijk niet te klagen hebben over hun koopkracht, maar die nu toch de hand op de knip houden’, aldus Van Ossel.

Maar terwijl winkeliers steen en been klagen over de geringe kooplust van de consumenten en hun dalende omzet, floreren op het internet de tweedehandssites. Op 26 december 2008 brak 2dehands.be, tevens uitgeroepen tot site van het jaar 2008, met 333.000 bezoekers het eigen bezoekersrecord van tweede kerstdag 2007 (142.000 bezoekers). Er dook deze kerstvakantie ook een nieuw fenomeen op. ‘Moeders en tienerdochters verkopen massaal hun kleren, maar dan afgeprijsd, net zoals de winkels tijdens de solden.’ De term gratis schopte het de laatste maanden ook vanuit het niets tot meest gebezigde zoekterm. ‘De zaken gaan keihard’, zegt Caroline Chasteur van 2dehands.be. ‘In Wallonië nog harder dan in Vlaanderen. Wij zijn de echte winnaars van de kredietcrisis. In de maand december zijn we met maar liefst 35 procent gegroeid. En we blijven groeien, hoewel minder hard. Kennelijk worden de mensen toch wat minder bang.’

Op den duur worden mensen immuun voor slecht nieuws, aldus marketingprofessor Gino Van Ossel. ‘Consumentenvertrouwen is een samenspel van plussen en minnen’, legt hij uit. ‘Het Fortisincident was een dikke min. Maar bij de achtste bank die in de problemen komt, is dat negatieve effect al danig afgezwakt.’ Een huwelijk betekent dan weer een plus voor iemands consumentenvertrouwen, een scheiding een min. ‘Het zou een weldaad zijn voor de economie als iedereen zou trouwen’, zegt de professor. Of als de Rode Duivels zich nou eens zouden plaatsen voor de eindronde van het wereldkampioenschap voetbal in Zuid-Afrika. Dat zou pas een plus zijn. Maar als ze het niet halen blijft de economische schade beperkt, want daar hield iedereen toch al rekening mee.

Mooie zomer

Anderhalf jaar lang al heeft het consumentenvertrouwen het zwaar te verduren. Eerst met de stijgende voedsel- en energieprijzen, nadien met de kredietcrisis, nu met de economische neergang. Maar geleidelijk aan zullen mensen opnieuw aandacht krijgen voor goed economisch nieuws. De eerstkomende zes maanden blijven moeilijk, ‘zeker op het vlak van werkgelegenheid’, maar na de zomer – een mooie zomer doet wonderen voor het consumentenvertrouwen – verwacht Van Ossel, wordt er weer meer geld uitgegeven. Sommige aankopen kun je ook niet blijven uitstellen. De beurs loopt in de regel op zo’n economische opleving vooruit. ‘En als bijvoorbeeld de mensen die aan pensioensparen doen hun papieren vermogen weer wat zien stijgen, kan de massapsychologie snel omslaan’, weet Van Ossel. ‘Op voorwaarde, dat is heel belangrijk, dat we het ergste in de financiële sector nu wel gehad hebben.’ De winterkoopjes waren alvast beter dan vorig jaar. ‘Mensen hadden zin om weer wat geld uit te geven’, bevestigt Van Ossel.

Maar dat geldt alleen voor mensen die de dalende beursnoteringen en de groeivertraging financieel aankunnen. Economieprofessor Jef Vuchelen: ‘Ik ben zelf ook wel wat kwijt op de beurs, maar ik heb straks een staatspensioen en hoef me dus niet echt zorgen te maken. Dat geldt niet voor de zelfstandige ondernemer die zijn pensioen van 500 euro maandelijks wilde aanvullen met een stukje van zijn beurskapitaal, en die daarvan de helft in rook heeft zien opgaan.’

En toch kunnen ook beleggers hun voordeel doen met de crisis. De beurs is momenteel een schip op drift, maar aandelen staan voor een appel en een ei te koop en ooit moeten de aandeelkoersen ook weer omhoog. Dat gelooft ook Warren Buffet, die zich onlangs voor miljarden euro’s inkocht bij industrieel conglomeraat General Electric en zakenbank Goldman Sachs. Zijn succesformule, kopen als de beurs laag staat en verkopen als ze hoog staat, is even simpel als doeltreffend gebleken. ‘Het is Warren Buffet gelukt de beurs te verslaan, wat veel economen niet voor mogelijk hielden’, zegt Ivan Van De Cloot, hoofdeconoom bij de denktank Itinera, bewonderend. ‘Wie dus van een gokje houdt en nu instapt, heeft goede kansen op succes. Vorig jaar wilde iedereen aandelen kopen om een graantje mee te pikken van de hausse, vandaag is iedereen verlamd door angst. Maar de kunst is net om nu te kopen.’

Een mogelijke winnaar van de crisis is het milieu. Bij een groeivertraging ontstaat er minder CO2-uitstoot en dus minder vervuiling. Jan Turf, beleidscoördinator van de Bond Beter Leefmilieu, ziet op korte termijn inderdaad een aantal milieuvoordelen. ‘Er worden minder auto’s verkocht, er wordt minder gevlogen. Maar op lange termijn zie ik overwegend negatieve gevolgen’, zegt Jan Turf. ‘Milieu-investeringen worden teruggeschroefd. Door de dalende olieprijs gaat men ook minder investeren in de isolatie van huizen. In het verleden viel het milieubeleid altijd stil in tijden van economische crisis.’ Toch is hij voor deze crisis wat hoopvoller gestemd. ‘Misschien zal het dit keer anders lopen. De nieuwe Amerikaanse president Barack Obama zegt dat investeren in het milieu juist een uitweg uit de crisis kan bieden.’ En zo wordt het milieu misschien toch een onverhoopte winnaar van de economische crisis.

De kredietcrisis en de economische crisis zijn op zich geen positieve ontwikkelingen te noemen maar ‘elk nadeel heb z’n voordeel’, naar het gevleugelde woord van voetballegende Johan Cruijff. Tijdens crisissen, zo staat het in economische handboeken beschreven, innoveren bedrijven meer. Bij hoogconjunctuur worden bedrijfsleiders lui. Verstarde denkbeelden maken vernieuwing onmogelijk. Maar als het slecht gaat en het oude management moet wijken, krijgen mensen met nieuwe ideeën de kans om veranderingen door te drukken. Het is de theorie van de creatieve destructie van de Oostenrijkse econoom Schumpeter. Er moeten eerst dingen vernietigd worden om plaats te maken voor iets nieuws. ‘De beste ideeën ontstaan inderdaad in tijden van crisis,’ zegt econoom Ivan Van De Cloot. ‘Extra produceren heeft geen zin om de crisis te bestrijden. Het komt er dan op aan creatief te zijn.’

Gouden bergen

Bedrijven kunnen ook profijt trekken van anticyclisch handelen, investeren in tijden van laagconjunctuur en provisies aanleggen in tijden van hoogconjunctuur, maar in de praktijk gebeurt dat heel weinig. Om de kosten te drukken snoeien de meeste bedrijven vandaag in hun reclamebudget, terwijl ze dat beter niet zouden doen. Marketingspecialist Gino Van Ossel: ‘Wie vandaag adverteert, doet echt een goede zaak. Hij krijgt korting en veel advertentieruimte. Bovendien is er een hoger rendement, want de concurrentie laat het afweten.’

Anticyclisch investeren is lastiger voor een beursgenoteerd bedrijf dat haast per definitie cyclisch moet denken, dan voor familiebedrijven of kleinere bedrijven die over financiële reserves beschikken. Die laatste categorie bedrijven kan tijdens een economische crisis een competitieve voorsprong opbouwen, zodat ze klaarstaan om marktaandeel van de grote spelers in te pikken zodra de economie weer aantrekt. Maar ook touroperator Jetair, dat onderdeel is van het beursgenoteerde TUI AG maar geen last heeft van de economische crisis, plant dit jaar een uitbreiding van zijn vloot. Het doet denken aan lagekostenmaatschappij Ryanair, die na 9/11 en het stilvallen van het luchtvaartverkeer een grote bestelling plaatste bij vliegtuigbouwer Boeing.

De crisis dwingt bedrijven ook om alerter te zijn. Er wordt beter op de kleintjes gelet. ‘De voorbije jaren werden gigantische geldsommen uitgegeven die de toets van een kosten-batenanalyse niet konden doorstaan’, zegt econoom Van De Cloot. ‘Denk aan investeringen in prestigieuze kantoren voor de bedrijfstop. Deze economische crisis is een gelegenheid om de organisatie opnieuw strakker in de hand te nemen.’ Alsook om eindelijk een paar structurele pijnpunten weg te werken, zoals de geringe export van Belgische bedrijven naar de groeilanden in Azië.

Sommigen juichen de crisis toe als een noodzakelijke economische schoonmaakoperatie. De bezem wordt door de economie gehaald, slechte bedrijven vallen daarbij af, goede bedrijven komen er versterkt uit. Economieprofessor Paul De Grauwe: ‘Er bestaat een darwinistische economische theorie die zegt dat een recessie zuiverend werkt, want wie niet goed presteert, wordt uit het systeem geknikkerd. Ik heb daar toch vragen bij. De collaterale schade is gigantisch. Heel veel bedrijven die wél gezond waren en geen enkele schuld treffen, worden ook meegesleurd.’

Zijn VUB-collega Jef Vuchelen zit op dezelfde lijn, maar vindt het wel positief dat ‘arrogante bankiers die dachten dat ze alles mochten’ een tik hebben gekregen. ‘Hoewel daarmee natuurlijk niet het onrecht is uitgewist dat al die goedmenende beleggers, die hun fortuin in Fortis hadden gestopt, is aangedaan.’

Als de financiële crisis iets positiefs heeft voortgebracht, dan is het waarschijnlijk het nu algemeen aanvaarde inzicht dat beter toezicht op financiële instellingen en op misleidende financiële reclame noodzakelijk is, hoewel de consumenten door wat gebeurd is hoe dan ook minder geneigd zullen zijn zomaar iedereen te vertrouwen die gouden bergen belooft.

Rozen en doornen

Tevens dringt nu door wat vooruitziende economen jarenlang in de woestijn hebben staan roepen, namelijk dat banken in tijden van economische voorspoed meer financiële reserves moeten opbouwen. Mensen zoals Nobelprijswinnaars Joseph Stiglitz en Paul Krugman, die de bui zagen hangen, en de Amerikaanse economieprofessor Nouriel Roubini, in Wall Street Doctor Doom genoemd omdat hij twee jaar geleden al de kredietcrisis vrij accuraat voorspelde. ‘Er werd niet naar hen geluisterd’, zegt Ivan Van De Cloot. ‘Dit is onze kans om lessen te trekken. Het investeringsplan van de Europese Commissie was zonder deze crisis ook niet mogelijk geweest. We hebben tot onze scha en schande moeten ondervinden hoe noodzakelijk internationale regulering is.’

Van De Cloot hoopt ook dat het bonussysteem, dat in veel banken en bedrijven bestond om het management te motiveren, dankzij de crisis op de schop gaat. ‘Dat systeem deugt niet, niet zozeer vanwege de hoogte van bonussen, wel omdat het verkeerde prikkels geeft. Mensen gaan onverantwoorde risico’s nemen en verliezen de langetermijnbelangen van hun organisatie uit het oog.’

Een ander pluspunt is dat we blijkbaar lessen getrokken hebben uit de Grote Depressie van de jaren 1930. Regeringen wereldwijd hebben dit keer, zakenbank Lehman Brothers daargelaten, geen grote banken laten omvallen. Professor Paul De Grauwe: ‘We hebben zeker alerter gereageerd dan in de jaren 1930, toen beleidsmakers ideologisch verblind waren.’

VUB-econoom Jef Vuchelen is sceptischer op dat punt. ‘Beter dan in de jaren 1930? Het doet me denken aan het verhaal van de generaals. Die bereiden ook altijd de vorige oorlog voor. Ik wil geen pint betalen aan al degenen die na de dotcombubbel zeiden, nu hebben we ons lesje wel geleerd, en die zich nu weer verbrand hebben. De overheid zal dus wel reguleren om te voorkomen dat deze muur opnieuw instort. Maar de volgende keer vliegt het dak eraf.’

Maar volgens Ivan Van De Cloot is snelle overheidsinterventie, ook door middel van publieke investeringen, dé factor die het verschil kan maken tussen een economische recessie en een regelrechte depressie. ‘In tegenstelling tot de jaren dertig weten we wat ons overkomt. Toen gingen overheden spontaan de buikriem aanhalen, nu gaan overheden juist meer uitgeven. Toen is men een derde van zijn inkomen verloren, wat ons vandaag zou terugkaatsen naar de levensstandaard van Bulgarije. Maar als onze economie dit jaar krimpt met één procent, wetend dat een normaal jaar twee procent groei betekent, dan staan we dus eind dit jaar terug op het niveau van zes maanden geleden. Zo slecht hadden we het toen ook niet. Maar ik geef toe, het is een klein lichtpuntje in een voor het overige gitzwart verhaal.’ Voeg daarbij dat een free lunch niet bestaat, want die toegenomen overheidstekorten moeten ooit ook worden terugbetaald.

Naar alle verwachting, en dat is zeker een gelukkige ontwikkeling te noemen, zal het excessieve gewicht dat de financiële sector vóór de crash binnen het geheel van de economie bezat nu sterk afnemen. Het vrijgekomen talent van de vele financiële wizards die hun baan kwijt zijn, kan dan worden ingezet in meer productieve takken van de economie.

Professor Jef Vuchelen ziet mogelijke voordelen van de crisis ten slotte ook op psychologisch vlak. ‘Het is een pijnlijk ontwaken, maar het is goed dat iedereen eraan herinnerd wordt dat het niet altijd rozengeur kan zijn en dat rozen ook doornen hebben – doornen die dieper kunnen prikken dan je ooit voor mogelijk hield.’

DOOR HAN RENARD/illustraties kim