Veel vissers in het Amazonegebied kunnen niet zwemmen. Ze hebben het nooit geleerd, en het zit niet van nature in de mens om spontaan te gaan zwemmen. De mens is niet gemaakt voor een leven in het water – zoveel is duidelijk.

De mens is ook niet gemaakt voor een leven op het water. Meevaren met de klipper Stad Amsterdam is een kwestie van permanent in balans blijven. Je leert het snel, voortdurend evenwicht zoeken met je benen, voortdurend je spieren spannen omdat je anders moet staan en lopen dan wanneer je op het land bent. Zelfs als je slaapt, moet je positie kiezen om niet de hele tijd over en weer te rollen in je bed. Ofwel moet je je schrap zetten, ofwel je zo stevig inpakken in een deken dat je niet kunt rollen.

De beweging van een schip is iets wat niet alle mensen vanzelf onder controle krijgen. Charles Darwin was bijna onophoudelijk zeeziek zodra er een beetje golfslag was. Hoewel er tegenwoordig middelen tegen zeeziekte ter beschikking zijn, blijft een aanzienlijk aantal mensen er last van hebben – minstens enkele dagen, soms veel langer. Er zijn vissers die jarenlang aan het stuur van hun boot staan te kotsen.

De meeste mensen raken na een aantal dagen wat ‘ingeslingerd’ heet – aangepast aan de rollende en stampende bewegingen van een schip – maar zodra de wind stevig de kop opsteekt, is het weer oppassen geblazen.

Meestal passen de hersenen, die moeite hebben met het eenvoudige gegeven dat de bewegingen die het lichaam ervaart niet overeenstemmen met wat de ogen zien, zich na verloop van tijd aan. Ook het omgekeerde probleem kan zich voordoen: na een tijdje op zee hebben sommige mensen last van landziekte, van een (weliswaar minder uitgesproken) aanpassingsprobleem aan een stabiele ondergrond, vooral als ze zich in een krappe omgeving bevinden, zoals in een wagen of op het toilet. Het duurt soms een week voor die landziekte verdwijnt en de hersenen geleerd hebben dat het gedaan is met de deining van het lichaam.

Mensen hebben duidelijk veel te weinig gevaren om evolutionaire mechanismen te hebben ontwikkeld die hen in staat stellen zich gemakkelijk aan te passen aan een leven op zee. Waar de verschillen in aanpassingsvermogen tussen individuen aan te wijten zijn, is niet duidelijk, maar vermoedelijk speelt de gevoeligheid van het evenwichtsorgaan een rol. Mensen met een fijn afgesteld balansgevoel zullen sneller last hebben van zeeziekte dan andere.

Niet willen verliezen

De Stad Amsterdam heeft tijdens het Beagleprogramma al enkele keren een ernstige uitdaging te verwerken gekregen. Er was de race tegen de Miranda: een schip van de Uruguayaanse marine dat ook tot de klipperklasse behoort, maar iets kleiner en minder krachtig is dan de Stad Amsterdam. Het was de bedoeling dat de Miranda de race zou winnen, om een evolutionair principe te illustreren dat aantoont dat het niet altijd voordelig is de beste te zijn, maar dat de beste strategie om iets te verkrijgen soms het laten winnen van een tegenstander is.

In dit geval werd aangenomen dat we in de haven van de Uruguayaanse hoofdstad Monte- video meer faciliteiten zouden krijgen als we het vlaggenschip van de lokale vloot lieten voorgaan in de strijd. Maar dat was gerekend buiten de waard, met name kapitein Richard Slootweg, die niet te vermurwen was om te verliezen, met de stelling dat zijn boot sneller was dan de Miranda, en dat de tegenstanders dat ook wisten, zodat ze zouden weten dat hij ze liet winnen als ze na 24 uur verder dan de Stad Amsterdam gevaren waren.

Daarenboven is het me-chanisme achter het laten-winnenprincipe onduidelijk. Niet alle evolutionair biologen zijn het erover eens dat het een solide strategie is.

Wél duidelijk is dat een van de eigenschappen waarin de mens zich van andere diersoorten onderscheidt, de mogelijkheid tot ver doorgedreven samenwerking tussen niet verwante individuen is. Toen de klipper tussen de Braziliaanse stad Rio de Janeiro en Montevideo op een avond onverwacht door stormwind getroffen werd, terwijl alle zeilen openstonden, werd er meteen alle hens aan dek geblazen.

Alleen dankzij de doorgedreven samenwerking tussen de matrozen van wacht kon vermeden worden dat er meer dan drie zeilen scheurden. Die vorm van samenwerking, mogelijk gemaakt door het gezond verstand dat een gevolg is van onze sterk ontwikkelde hersenen, is een van de factoren die van de mens een evolutionair succesnummer hebben gemaakt. Althans voorlopig!

Dirk Draulans in het kielzog van Darwin