In het pamflet over seksisme en seksueel geweld dat ze net heeft gepubliceerd, slaat Kristien Hemmerechts spijkers met koppen. ‘Waarom moet seksisme worden beschouwd als een detail? Het is godverdomme geen detail!’
In de befaamde pamflettenreeks van uitgeverij Querido verscheen zojuist van Kristien Hemmerechts een essay onder de intrigerende titel De man, zijn penis en het mes. De strekking van haar schotschrift is dat er in onze samenleving, alle seksuele revoluties én misbruikmeldpunten ten spijt, merkwaardige vormen van blindheid blijven bestaan voor uitingen van seksisme en van de onplezierigste, agressiefste vorm daarvan: seksueel geweld.
Ze demonstreert dat nogal overtuigend aan de hand van een precieze lezing van een aantal beroemde romans, te beginnen met Jack Kerouacs On the Road en John Coetzees Disgrace. Grote Literatuur, weinigen – ook Hemmerechts niet – zullen het tegenspreken. Maar die romans, en je zou ze moeiteloos met honderden andere titels kunnen aanvullen, bevatten wel menige voor vrouwen nogal stuitende seksscène. Stuitend vanwege de visie op vrouwen en vrouwelijke seksualiteit die eruit spreekt – en waar slechts een beperkt aantal critici en literatuurwetenschappers oog voor blijkt te hebben. En daar wilde de schrijfster toch nog eens de aandacht op vestigen. Om wat ze te zeggen had niet onopgemerkt voorbij te laten gaan, ging ze zelfs naakt op de cover van Vrij Nederland staan, zij het wel zedig verscholen achter een tekstbordje dat ze strategisch voor haar lichaam ophield.
Seksisme is een lelijk ding, maar dat wisten we eigenlijk toch al? En dat van die romans en zo toch ook, sinds de feministische literatuurkritiek van de jaren zestig en zeventig? Je kunt je dus afvragen waarom Hemmerechts nu met dit pamflet komt.
Kristien Hemmerechts: ‘Wel, ik denk dat bij heel wat mensen, mannen en vrouwen, de overtuiging leeft dat wij op het gebied van vrouwenrechten en emancipatie en zo hier eigenlijk niks meer te bereiken of te verwezenlijken hebben. Ik zou toch willen zeggen dat dat niet het geval is. Het idee dat het wél zo is, lijkt me zelfs een beetje gevaarlijk. Dat is wat Arielle Levy ook schrijft, in haar boek Female Chauvinist Pigs, over de bimbocultuur, dat meisjes vanuit het idee ik ben jong en sterk en mooi en sensueel wel kunnen dénken dat ze de touwtjes in handen houden, maar dat je je daar vragen bij kunt en moet stellen.
‘Nog steeds is bijvoorbeeld de enige rechtvaardiging voor haar bestaan dat een vrouw óf mooi, jong en sexy is, óf een goede moeder. En daarbij houdt het op. Maar je merkt ook dat het ontzettend moeilijk is om dat aan te kaarten. Het woord “feminisme” is zeer beladen, heeft ongelooflijk veel negatieve connotaties gekregen, zozeer zelfs dat nogal wat jonge vrouwen er absoluut niet mee geassocieerd willen worden. Vandaar ook dat ik tegelijk een beetje huiverachtig tegenover het schrijven van dit essay stond. Want als je het over dit soort dingen wilt hebben, dan zie je bepaalde strategieën in werking treden. Je wordt afgeschilderd als een zeur: ‘Waar heb jij het nog over? Misschien in de jaren vijftig of in de negentiende eeuw of in Saudi-Arabië, Afghanistan, Iran, of in Oost-Congo of Burundi – maar vandaag hier in dit vrije Westen is er toch niks meer aan de hand?’ Vaak krijg je dan ook nog te horen: ‘ What’s your problem, don’t you have a good sex life?’(zucht)
U houdt het rustig in uw essay, maar uw wrevel is duidelijk. Zo citeert u uit Beatland, het boeiende boek dat Frank Albers vorig jaar over vijftig jaar On the Road publiceerde: ‘Voor feministische literatuurkritiek is On the Road een bijna té makkelijk doelwit.’ En dan schrijft u: ‘Waarom, denk ik dan, stop je zoveel energie in een man en een boek die vrouwen op die manier voorstellen en/of behandelen? (…) Waarom moet het seksisme in het boek worden beschouwd als een detail? Het is godverdomme geen detail!’
KRISTIEN HEMMERECHTS: Dát, ja. Het ís geen detail. Wat ik met dit essay wil bereiken, is allereerst mensen erop attent maken wat er in heel veel teksten aan de hand is, en dat daar een soort blindheid voor is ontstaan. Ik pleit dus voor lezen wat er staat. En ten tweede wil ik erop wijzen dat naar mijn idee in die teksten voortdurend bepaalde boodschappen worden doorgegeven en bevestigd. Boodschappen die een mentaliteit in de hand werken die verband zou kunnen houden met het echte seksuele geweld.
U hebt het over ‘vrouwelijke seksualiteit in haar “zuivere” toestand’, daarbij suggererend dat vele vrouwen van hun seksualiteit vervreemd zijn. Maar bestaat er wel zoiets als de ‘zuivere’ vrouwelijke seksualiteit?
HEMMERECHTS: Er bestaat in ieder geval een duidelijk beeld van mannelijke seksualiteit: mannen willen veroveren, verleiden, klaarkomen. Een vrij, ehm, eenduidig gegeven. En doordat de machtsverhoudingen zijn wat ze zijn, zie je dat de vrouwelijke seksualiteit zich gaat definiëren in reactie op die mannelijke. Het zou kunnen dat dat inderdaad de essentie van vrouwelijke seksualiteit is (lacht), dat die altijd secundair is. Ik betwijfel het, maar ik kan me voorstellen dat er mensen zijn die geloven dat dat zijn wortels heeft in de natuur. Maar als je dus binnen de bestaande cultuur op zoek wilt gaan naar die vrouwelijke seksualiteit, is dat om de reden die ik net heb genoemd ontzettend moeilijk. Wat de man wil, dat is zó ongelooflijk duidelijk en simplistisch (lacht) – dat ligt vast. Maar wat de vrouw wil…
Wat wilt ú?
HEMMERECHTS: In ieder geval geen verpreutsing. Daarom zeg ik op het einde ook onder meer: ‘Ik droom van een wereld waarin mannen samenspannen tegen de vibratorindustrie.’ Dat is ook zoiets intrigerends, vind ik, dat je merkt dat heel veel vrouwen vibrators of dildo’s hebben. Het zou toch fantastisch zijn als mannen zeiden: ‘Wij gaan die vrouwen nu eens zo goed soigneren dat ze die dildo niet meer nodig hebben.’
Alles goed en wel, maar zo’n dildo wordt dus nooit moe, hè.
HEMMERECHTS: (lichtjes proestend) Nou ja – bij Pauw en Witteman op de Nederlandse televisie vroegen ze me: ‘Bent u dan ook gekant tegen de seksualisering van de maatschappij?’ Nee, eigenlijk helemaal níét. Het is wat mij betreft geen kruistocht tegen de seksualisering, maar eerder tegen de dominantie van een bepaald beeld van seksualiteit.
Zo las ik in een stuk van de woordvoerster van de Vlaamse seksuologen dat de verwachtingen van mensen over seks zo langzamerhand veel te hoog opgeschroefd zijn, dat het eigenlijk heel normaal is voor vrouwen om niet klaar te komen, dat heel wat vrouwen dat ook niet nodig vinden, en dat iedereen gelukkiger zou zijn als men dat in het achterhoofd zou houden. Nu kan ik wel zien dat dat in sommige gevallen een wijze raad is. Tegelijk is het toch ook heel treurig dat het dan toch weer uitgerekend de vrouwen zijn wie wordt voorgehouden dat ze niet zoveel moeten verwachten. Uiteindelijk is dat hetzelfde als zeggen: lie back and think of England. Ik snap wel wat ze bedoelt, maar wat ik wil zeggen is dat vrouwen wél seksuele wezens zijn.
Even iets anders: op 26 mei zult u aanwezig zijn bij de presentatie van het nieuwe jaarboek van het Stijn Streuvelsgenootschap: ‘Een wijf is een wijf’ – Mannen en vrouwen bij Stijn Streuvels. Hemmerechts en Streuvels: bien étonné(e)s de se trouver ensemble?
HEMMERECHTS: Toch minder dan u lijkt te denken. Ik heb een vergelijkende studie gemaakt van Mira, uit De teleurgang van de Waterhoek, in boek en film. Mira verschijnt als een projectie van mannelijke fantasieën, verlangens en angsten. Wat die mannen van haar vinden, zegt meer over hen dan over haar. Streuvels ziet haar ook als slachtoffer – in een bepaalde scène stelt hij haar voor als een misbruikt kind, eerder dan als een duivelse verleidster. Op uitnodiging van het genootschap heb ik een tekst geschreven, die ik in Kortrijk ook ga voorlezen, waarin Mira zelf aan het woord komt. Ze is geen heilige, maar ze heeft dromen en ambities en ze verlangt naar haar moeder, die haar heeft gedumpt. Je ziet ook dat de dertienjarige Mira een prooi is voor de mannetjesdieren in de buurt. Ze is nog maagd, maar dat zal niet lang meer duren. En ze gelooft wat haar iedere dag tien keer wordt gezegd: dat ze slecht is en altijd slecht zal blijven. Want woorden en beelden zijn machtig, en soms onderdrukkend. Dat kun je ook in dit boek, 81 jaar oud, weer zien. Het leek me niet verkeerd om dat toch maar weer eens onder de aandacht te brengen.
KRISTIEN HEMMERECHTS, DE MAN, ZIJN PENIS EN HET MES, QUERIDO, AMSTERDAM, 46 BLZ., 6,95 EURO. DE PRESENTATIE VAN HET STREUVELSJAARBOEK VINDT PLAATS OP 26 MEI OM 19.30 UUR, IN LOKAAL B422 VAN DE KULAK IN KORTRIJK.
DOOR HERMAN JACOBS
