Sinds de Tweede Wereldoorlog kon Europa altijd rekenen op de Amerikaanse grote broer, maar met Donald Trump (70) als nieuwe president is die zekerheid verdwenen. Als de VS een isolationistische koers gaan varen, dreigen voor Europa desastreuze gevolgen. Maar misschien is het ook een opportuniteit om ons lot in eigen handen te nemen. Time to make Europe great again?
Het was voor velen een Siberische douche toen Donald John Trump vorige week helmboswuivend de verkiezingsoverwinning opeiste. Weinigen in Europa hadden verwacht dat een patserige miljardair met schulden zo hoog als de Trump Tower in zo veel Amerikaanse staten zou zegevieren. De conclusie is er niet minder hard om: het belangrijkste ambt van ’s werelds machtigste democratie wordt de komende vier jaar bekleed door een bullebak zonder enige politieke, diplomatieke of militaire ervaring.
Trump presenteerde zich de voorbije maanden als een xenofobe brulboei die zichzelf om de haverklap tegenspreekt. The New York Times had twee volle bladzijden nodig om al de hatelijkheden op te lijsten die hij tijdens zijn verkiezingscampagne had uitgebraakt. Het maakte hem bij zijn supporters alleen maar populairder. Trump weet zich bovendien gesteund door de Senaat en het Congres die volledig in Republikeinse handen zijn. Zoals het politieke weekblad New Stateman het treffend verwoordde: ‘Donald Trump has grabbed America by the pussy.’
De overwinning van Trump zal grote gevolgen hebben voor Europa. Hartstochtelijke Europeanen horen het niet graag, maar eigenlijk is de Europese Unie een Amerikaanse uitvinding. De Europese Beweging, die na de Tweede Wereldoorlog ijverde voor een institutionele samenwerking tussen de Europese landen, werd voor de helft gefinancierd door Amerikaanse inlichtingendiensten. Toen Robert Schuman in 1951 de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal boven de doopvont hield, gebeurde dat pas nadat toenmalig Amerikaans minister van Binnenlandse Zaken Dean Acheson de tekst had uitgeplozen en goedgekeurd. Het Marshallplan liet de West-Europese economieën uit hun as herrijzen, en met de NAVO werd Amerika de gedroomde bodyguard van het Europese project.
Die bevoorrechte positie komt met president Trump op losse schroeven te staan. Ondanks zijn Europese roots – zijn Duitse grootvader emigreerde eind 19e eeuw naar de VS – heeft Trump nooit warme gevoelens gekoesterd voor het oude continent. Tijdens zijn campagne noemde hij de NAVO, die al meer dan zestig jaar Europa’s veiligheid garandeert, ‘overbodig’ en ‘achterhaald’. Zijn bewondering voor het Rusland van Vladimir Poetin jaagt de oostelijke EU-lidstaten de stuipen op het lijf. En zijn protectionistische plannen voor de Amerikaanse economie doen economen vrezen voor een recessie.
Het is afwachten of Trump als president even harde taal zal spreken en of het Congres hem zijn gang zal laten gaan. Maar de toekomst van Europa en België zal er op zijn minst op twee belangrijke terreinen anders gaan uitzien: die van veiligheid en economie. Niet voor niets parafraseerde Der Spiegel vorige vrijdag op zijn cover het welbekende refrein van rockgroep R.E.M.: ‘It’s the end of the world as we know it.‘
Het rode gevaar
Als er één vlak is waarop Europa aan handen en voeten geketend is aan de VS, dan is het defensie. Toen het ‘rode gevaar’ vanachter het IJzeren Gordijn naar Europa lonkte, waakten de VS als een grote broer over Europa – en installeerden ze meteen ook een flink deel van hun kernarsenaal dichter bij Moskou. Maar na de val van de Berlijnse Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie deemsterde de dreiging weg en verdween in Europa de noodzaak om in defensie te investeren.
Terwijl Amerika als ’s werelds enige grootmacht geld bleef pompen in zijn leger, profiteerde Europa van het zogenaamde vredesdividend: de dalende defensie-uitgaven maakten budgetten vrij die nagenoeg integraal naar de sociale zekerheid werden overgeheveld. Sindsdien betaalt de Amerikaanse belastingbetaler de facto voor onze veiligheid. Tot in het begin van de 21e eeuw sloeg niemand daar acht op. In de globale oorlog tegen het terrorisme lette Amerika niet op de kleintjes. Maar sinds de economische crisis van 2008 houdt Washington de vinger op de knip.
Al is het Amerikaanse defensiebudget nog steeds robuust. In 1990 ging 4,5 procent van het bbp naar Defensie. Ondanks de zware besparingen onder Obama was dat in 2015 nog steeds 3,6 procent. Europa is een heel ander verhaal: het gemiddelde zakte er van 2,5 procent in 1990 naar 1,4 procent in 2015. Nauwelijks vier Europese landen besteden nog de door de NAVO geëiste 2 procent van hun bruto binnenlands product aan defensie: Polen, Estland, Griekenland en het Verenigd Koninkrijk. Met een bijdrage van 0,9 procent van het bbp tikte België vorig jaar af als de op een na slechtste leerling van de klas. Zelfs met de 9,4 miljard investeringen die de regering-Michel eerder dit jaar toekende, zou België in 2030 nog maar op een bijdrage van 1,3 procent uitkomen.
In 2015 financierden de VS maar liefst 72 procent van het totale NAVO-budget. ‘En daarvan krijgen de Amerikanen het stilaan op de heupen’, waarschuwt Simon Reich, expert trans-Atlantische betrekkingen aan Rutgers University in New Jersey. ‘Of Europa het nu wil of niet: er bestaat in Amerika algemene consensus tussen Republikeinen en Democraten dat Europa maar eens zelf moet gaan betalen voor zijn veiligheid. Trump verwoordt het misschien iets minder diplomatisch, maar ook Clinton zou Europa voor zijn verantwoordelijkheid gesteld hebben. Zelfs de in Europa zo populaire Obama haalde op de NAVO-top in Warschau van vorig jaar uit naar de Europese freeriders. Dat zegt veel over hoe diep de Amerikaanse frustratie zit.’
Trump ging in zijn kritiek op het NAVO-bondgenootschap nog een paar stappen verder. Zo zaaide hij tijdens de campagne twijfel over artikel 5, het principe dat een aanval op een NAVO-lid door alle NAVO-leden moet worden beantwoord. Hij beweerde ook meermaals dat hij als president het bondgenootschap zou opblazen. In ieder geval verwacht Trump veel meer inspanningen van Europa. Thomas Wright, directeur strategie aan het Brookings Institution in Washington, schat dat Europa voor ettelijke honderden miljarden zal moeten investeren om president Trump ter wille te zijn.
Europees leger
De uitdagingen voor Europa zijn dan ook enorm. ‘Enkel Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben vandaag een operationeel leger dat in staat is op eigen houtje militaire operaties uit te voeren’, waarschuwt Reich. ‘De brexit is dus echt een enorm probleem, omdat de EU haar lidstaat met het sterkste leger verliest. Eigenlijk kan alleen Duitsland die rol innemen, maar daar heeft het om historische redenen nog steeds weinig zin in. Bovendien zouden de kosten in volle vluchtelingencrisis ook zeer hoog oplopen.’ Ongetwijfeld zal ook het aloude idee van een Europees leger weer boven komen drijven. ‘Politieke blufpoker’, zegt Reich. ‘Er is binnen Europa gewoon geen politieke wil om zo veel soevereiniteit af te geven.’
‘Zelfs als die politieke wil er plotseling wel zou zijn,’ zegt Alexander Mattelaer, NAVO-expert aan de Vrije Universiteit Brussel, ‘vergt het nog tientallen jaren om een Europees leger in de steigers te zetten. De Europese wapensystemen zijn helemaal niet op elkaar afgestemd. En zal Frankrijk zijn atoomduikboten willen delen met de rest van Europa? Dat kan ik moeilijk geloven.’ Ook de Europese defensie-industrie zal dus de handen in elkaar moeten slaan. ‘De defensiemarkt maakt geen deel uit van de Europese eenheidsmarkt’, aldus Mattelaer. ‘Elk Europees land kan nog steeds nationale veiligheidsbezwaren inroepen om zijn wapens in eigen land te bestellen. De defensie-industrie is de enige economische sector waarin overheden nationale bedrijven nog steeds mogen subsidiëren.’
Ook de Europese inlichtingendiensten zijn uitermate afhankelijk van de Amerikanen. Zeker wat betreft militaire inlichtingen is Europa zo goed als blind. ‘Om het cru te stellen: als een Belgische F-16 deelneemt aan een militaire operatie, moeten we aan de Amerikanen gaan vragen waar we moeten bombarderen’, zegt Mattelaer. Ook wanneer het op terreurbestrijding aankomt, is Europa in pijnlijke mate afhankelijk van de Amerikaanse inlichtingendiensten. Na de aanslagen in Parijs en Brussel kregen de Franse en Belgische veiligheidsdiensten ruime assistentie van de Amerikaanse veiligheidsdiensten. Die ergeren zich al langer aan het lamlendige optreden van hun Europese collega’s. In de nasleep van de aanslagen in Brussel werden agenten van de Belgische Staatsveiligheid weggezet als ‘jochies’ die ondermaats werk afleveren.
Herman Matthijs (VUB, UGent) volgt de spionagediensten al jaren en is formeel: ‘In de huidige vorm is het onmogelijk om een Europese inlichtingendienst te vormen. Met 28 lidstaten zijn er te veel uiteenlopende belangen. Het kan hoogstens met 8 à 10 West-Europese kernlanden. Bovendien lukt het enkel als Frankrijk bereid is een deel van zijn soevereiniteit af te dragen, en dat is voorlopig niet het geval.’
Barricades
Trump heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij Amerika ook op economisch vlak meer wil laten terugplooien op zichzelf. Hij foetert al sinds de jaren 1980 op de vrijhandel, want daardoor konden bijvoorbeeld goedkope Japanse auto’s de Amerikaanse markt overspoelen en de Amerikaanse auto-industrie in een diepe crisis duwen. Trump kondigde aan dat hij het NAFTA-handelsverdrag met Canada en Mexico wil heronderhandelen. Hij is ook een hevige tegenstander van TTIP (Transatlantic Trade and Investment Partnership), het geplande vrijhandelsakkoord tussen de VS en Europa. Dat is al langer omstreden. Onder druk van haar links-democratische tegenstander Bernie Sanders sprak zelfs Hillary Clinton er haar twijfels over uit. Ondertussen groeide het verzet in Europa. En nu, na de verkiezing van Trump, twijfelt ook oud-eurocommissaris voor Handel Karel De Gucht er niet meer aan: ‘TTIP is dood.’
Hoe erg is het dat het handelsverdrag er niet komt? Zonder TTIP missen Belgische bedrijven opportuniteiten, meent Pieter Timmermans, directeur van de werkgeversorganisatie VBO. ‘Onze baggeraars kunnen vandaag niet meedingen naar openbare aanbestedingen in de VS. Europese producenten van hoogtechnologisch textiel voor brandweermannen komen er ook niet in. Zo’n vrijhandelsverdrag had dat kunnen verhelpen en dat was goed geweest voor de Belgische economie.’
Maar er is niet alleen het afspringen van het vrijhandelsverdrag. Trump dreigt ermee invoerrechten te heffen op producten die Amerika binnenkomen. Hoever hij daarin zal gaan, zal ook afhangen van wie de ministers van Handel, Economie en Financiën worden. Vrijhandel is een van de grondwaarden van de Republikeinse partij, dus is het niet uitgesloten dat Trump op dat terrein zal moeten inbinden. Als hij protectionistische maatregelen neemt, zullen die in de eerste plaats tegen China gericht zijn. Zo spreekt hij over invoerheffingen voor Chinese producten, die, naargelang van zijn humeur, schommelen tussen 5 en 45 procent. Ook de bazen van grote Amerikaanse firma’s als Ford, Apple en Boeing heeft hij al op de vingers getikt: ze moeten meer in de VS produceren.
‘Als Trump economische barricades opwerpt, is de kans vrij groot dat China reageert met een devaluatie van zijn munt om de export te ondersteunen’, aldus Bruno Colmant van Bank Degroof Petercam. En dan breekt er mogelijk een wisselkoersoorlog uit, want ook andere landen zullen dan hun munt in waarde laten zakken, zodat hun producten goedkoper worden en makkelijker een afzetmarkt over de grenzen vinden. ‘De Europese Centrale Bank zal zo’n devaluatie naast zich neerleggen,’ voorspelt Colmant, ‘want Duitsland – de sterkste economie in Europa – moet daar niet van weten. Gevolg is dat de Europese exportproducten veel minder aantrekkelijk worden.’ Onze ondernemingen zullen dan klappen krijgen. Volgens sommige economen zal het protectionisme van Trump uiteindelijk de hele wereld in een recessie storten.
Dat alles lijkt bijzonder slecht nieuws voor de meeste ondernemingen, maar toch reageerden beleggers tegen alle verwachtingen in enthousiast op de verkiezing van Trump: de beursindexen in Europa en de VS gingen de hoogte in. Blijkbaar houden ze geen rekening met Trumps protectionistische uitspraken en zijn ze vooral gecharmeerd door de belastingverlagingen en de grote infrastructuurwerken die hij heeft aangekondigd. Die moeten de economie een boost geven. Dat de Amerikaanse staatsschuld daardoor explosief kan stijgen, vergeten de enthousiaste beleggers even. Carsten Brzeskis van ING verwijt hen ‘selectieve waarneming’. Hij geeft toe dat die grote infrastructuurwerken een manier zijn om de stijgende sociale ongelijkheid en de stagnerende economische groei in de VS aan te pakken. ‘Maar de waarheid is dat niemand weet wat Trump gaat doen.’
Wake-upcall
Het presidentschap van Trump is een wake-upcall voor Europa, zegt Simon Reich. ‘Eigenlijk is Europa verwend. Alles moet per consensus gebeuren, maar in crisistijden is dat niet haalbaar. Als de VS Europa echt onder druk zetten, kan dat de Europeanen aanporren om eindelijk eens haast te maken met de besluitvorming. En geen maanden meer te palaveren over de vraag of Hongarije 1200 vluchtelingen moet opvangen.’ Hopelijk kan de overwinning van Trump Europa aanzetten tot ‘politieke en maatschappelijke actie’, zegt ook professor Herman Daems, voorzitter van de KU Leuven.
Daarbij is het een publiek geheim dat veel Europese leiders spijt hebben van de laatste Europese uitbreiding. ‘Achteraf gezien is het een fout geweest om in 2004 tien extra lidstaten tot de EU toe te laten’, erkent een Europese topambtenaar. ‘De belangen liggen te ver uit elkaar. We raken niet meer vooruit.’ In veel West-Europese hoofdsteden wordt steeds vaker het idee geopperd om de Europese kernlanden politiek te integreren, en de periferie enkel economische integratie aan te bieden. Ook ex-premier Elio Di Rupo (PS) maakte in een Knack-interview eerder dit jaar al dezelfde analyse: ‘Het huidige Europa met 28 kán gewoon niet werken. Wat hebben wij ook gemeen met een Poolse of een Hongaarse regering? We moeten opnieuw beginnen met de oude kern.’
Wie trekt de kar in Europa? Net zoals tijdens de Griekse crisis en de vluchtelingencrisis richt iedereen de blik op Duitsland. Zodra bekend was dat Trump president zou worden, onderstreepte de Duitse bondskanselier Angela Merkel dat Europa enkel op basis van waarden als democratie en vrijheid met de VS zal kunnen samenwerken. Maar of dat betekent dat Duitsland Europa een nieuw elan zal bezorgen? Veel zal ook afhangen van de uitslag van de Bondsdagverkiezingen volgend jaar. Als de protestpartij Alternative für Deutschland (AfD) de grote winnaar wordt, gaat Europa onzekere tijden tegemoet. Misschien een meevaller: uitgerekend Deutsche Bank is de voornaamste bankier van Trump. De president-elect heeft er volgens The Wall Street Journal 100 miljoen dollar schulden uitstaan. Dat belooft de Duits-Amerikaanse relaties in elk geval een pikant randje te bezorgen.
Daarbij moet wel worden opgemerkt dat Europa een povere economische groei kent. De lagere middenklasse en de gepensioneerden verarmen traag maar zeker. De budgettaire mogelijkheden van de overheden, overladen met schulden, zijn uiterst gering. De Europese Centrale Bank pompt miljarden in de economie en de rente staat uiterst laag, maar de Europese motor wil niet echt aanslaan. Dat is niet zo hoopgevend voor Europa. Paul De Grauwe (KU Leuven en London School of Economics) pleit al langer voor meer publieke investeringen om de groei te stimuleren. Hogere overheidsschulden moeten we er dan maar bijnemen, zeker nu de rente zo laag staat. Hij krijgt steeds meer bijval van andere economen. En hoezeer De Grauwe en zijn medestanders ook gruwelen van de nieuwe Amerikaanse president, de overtuiging dat er meer overheidsinvesteringen moeten komen, delen ze met Trump. Als de VS inderdaad protectionistischer worden, kan dat Europa er misschien toe aanzetten echt werk te maken van die publieke investeringen. Onze wegen, tunnels en overheidsgebouwen schreeuwen erom.
‘Deplorables’
‘De overwinning van Trump moet voor Europa een moment van bezinning zijn’, zegt onderzoeker Peter van Ham van de strategische denktank Clingendael. ‘De voorbije decennia is er een soort links-liberale consensus ontstaan, die niemand meer durft aan te vechten. Globalisering, immigratie, de afbouw van nationale soevereiniteit zijn bijna dogma’s geworden waaraan niemand nog mag raken. Iedereen die tegen de links-liberale consensus ingaat, stelt zich buiten het politieke debat.’
Die reflex zagen we ook in de VS, waar veel opiniemakers de Trumpaanhangers omschreven als ‘de duistere onderbuik van Amerika’. Zelfs Hillary Clinton maakte de cruciale fout de Trumpkiezers een ‘basket of deplorables‘, een ‘verzameling stakkers’ te noemen. Die fout dreigen we in Europa te herhalen, waarschuwt Van Ham. ‘We moeten eindelijk eens onderkennen dat die links-liberale consensus een aanzienlijk deel van de bevolking níét ten goede komt, en dat het normaal is dat die mensen boos zijn. Denken we echt dat iedereen die voor het Franse Front National, de Nederlandse Partij voor de Vrijheid of het Duitse AfD stemt een racist is? We maken een grote fout als we zulke kiezers wegzetten als onredelijk, terwijl we eigenlijk met hen in dialoog zouden moeten gaan.’
Als dat besef nu zou doordringen tot de Europese beleidsmakers, kan de verkiezingsoverwinning van Trump een positief effect hebben. Anders staan ons met de verkiezingen in Oostenrijk, Nederland, Frankrijk en Duitsland opnieuw ijskoude douches te wachten.
DOOR EWALD PIRONET EN JEROEN ZUALLAERT, ILLUSTRATIES SERGE BAEKEN
‘De brexit is echt een enorm probleem, omdat de EU haar lidstaat met het sterkste leger verliest.’
Ook de Europese inlichtingendiensten zijn uitermate afhankelijk van de Amerikanen. Zeker wat betreft militaire inlichtingen is Europa zo goed als blind.
Volgens sommige economen zal het protectionisme van Trump uiteindelijk de hele wereld in een recessie storten.
Trump heeft volgens The Wall Street Journal 100 miljoen dollar schulden uitstaan bij Deutsche Bank.
