Of Kabila jr. het als president langer dan enkele maanden zal uithouden, hangt af van de vraag of hij het land dichter bij de vrede kan brengen: ‘Hoe langer de oorlog duurt, hoe explosiever de situatie. De mensen zien af en zijn de oorlog zat.’
Kinshasa is tegenwoordig een sputterende stad. Letterlijk. Omdat er amper benzine te krijgen is, zie je langs de kant van de weg vaak auto’s staan die hun tank tot de laatste liter hebben leeggereden. En wat erger is: de mensen lijden honger. Door de oorlog zijn vele bevoorradingslijnen naar de hoofdstad afgesneden. De prijs van een stokbroodje is de laatste maanden vertienvoudigd. Groenten zijn onbetaalbaar, vele Kinois hebben hun eigen volkstuintje aangelegd. Ook in Matongé, de populaire uitgaansbuurt, staat de feeststemming op een lager volume. Wie heeft er nog geld om ’s avonds met een fles Primus op een terras te zitten? ‘C’est la guerre mon frère, pour l’instant on souffre.’
De moord op Laurent-Désiré Kabila maakte de atmosfeer nog zwaarder. Iedereen vreesde voor een zoveelste plundertocht van het leger. Een militaire coup met de onvermijdelijke afrekeningen. Ook toen bekendraakte dat Joseph Kabila zijn vader zou opvolgen, bleef de spanning hangen. Kabila jr. was een grote onbekende, op het schild gehesen door de vrienden van papa, iemand die Frans noch Lingala spreekt, veel te jong en bovendien zoon van een Tutsi-moeder: de geruchtenmolen draaide op volle toeren. ‘Wij leven op een granaat waar de pin al werd uitgetrokken’, schreef een Congolese commentator vorige week. Het kon alleen maar fout lopen.
Maar uiteindelijk bleef alles rustig in Kinshasa. De begrafenis van Laurent-Désiré Kabila groeide uit tot een nationalistische climax, de eerste berichten over anti-westerse gevoelens bleken overdreven en zoon Joseph kon – zij het met twee dagen vertraging – de presidentiële eed afleggen. Zijn Frans was voor de Congolezen acceptabel, ook al moest hij regelmatig op een papiertje spieken dat hij discreet naast zich hield. Dankzij de nieuwe Kabila braken er geen onlusten uit en dat is voor de Congolezen voorlopig voldoende om hem te aanvaarden. ‘Daarom hebben we hem ook gekozen’, zegt de Congolese minister van Buitenlandse Zaken Léonard She Okitundu. ‘Op dit moment is Joseph Kabila een aanvaardbaar compromis. In uitzonderlijke omstandigheden zijn er enkel maar uitzonderlijke oplossingen. Wij hadden een president nodig die aanvaardbaar is voor het leger.’
OPERATIE SCHADEBEPERKING
Joseph Kabila is dus de grote ster van een operatie- damage control die moest vermijden dat in Kinshasa chaos uitbrak. Wat meteen verklaart waarom Congo’s bondgenoten Zimbabwe, Angola en Namibië de aanstelling van Kabila jr. met alle mogelijke middelen steunden. Zimbabwe en Angola stuurden 6200 extra veiligheidstroepen naar Kinshasa, Lubumbashi en Mbuji-Mayi. Niet enkel om de orde te handhaven, maar ook om te vermijden dat de Ugandezen en Rwandezen gebruik zouden maken van een opstand in Kinshasa om een militair offensief te lanceren. Diplomatieke kringen in Kinshasa zeggen dat het land de jongste weken de facto geleid werd door de presidenten Robert Mugabe en José Eduardo Dos Santos van Zimbabwe en Angola: ‘Zij trokken het crisismanagement naar zich toe. Joseph Kabila is in de eerste plaats hún man.’
Symbolische beelden om die these te ondersteunen waren er de afgelopen dagen genoeg. Tijdens Kabila’s begrafenisplechtigheid flankeerden Mugabe en Dos Santos zoon Joseph als twee bodyguards. De alomtegenwoordigheid van Congo’s bondgenoten was nog duidelijker tijdens de eedaflegging van Joseph Kabila, vorige vrijdag. Tot de tanden gewapende Zimbabwaanse militairen hadden van het Paleis der Natie een versterkte burcht gemaakt. Een diplomatieke bron: ‘De druk van Zimbabwe en Angola had nog een ander belangrijk gevolg. Er was geen bewegingsruimte voor een interne machtsstrijd in de Congolese regering. Waren er ministers die wilden profiteren van Kabila’s dood? Niemand weet het. Maar ik weet wel dat zulke relschoppers onmiddellijk Mugabe, Dos Santos of een van hun paracommando’s over zich heen hadden gekregen. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat Mugabe en Dos Santos voor een stuk het vacuüm opvulden dat Kabila had achtergelaten.’
De enige Congolees die echt invloed had op de gebeurtenissen in Kinshasa was kolonel Eddy Kapend, chef-staf van het leger en absolute vertrouweling van Laurent-Désiré Kabila. Bovendien een goede vriend van Angola, het land waar hij zijn militaire opleiding kreeg. Het was Kapend die de militairen onmiddellijk na de moord op Kabila tot kalmte aanmaande.
De strategen van operatie- damage control slaagden erin om de vele nadelen van Joseph Kabila om te buigen tot een voordeel. De met afstandsbediening gestuurde Kabila jr. groeide de jongste dagen zelfs uit tot een beloftevolle held. Op zich is dat niet verwonderlijk. Want tijdens zijn eerste presidentiële toespraak zei hij exact wat de Congolezen wilden horen. Hij beloofde meer politieke openheid, op termijn vrije verkiezingen, meer geld voor onderwijs en gezondheidszorg en een beter overheidsapparaat. Hij verklaarde dat hij zich niet aan de macht zal vastklampen en dat het volk, als de oorlog eenmaal is afgelopen, een eigen president mag kiezen. Joseph Kabila, die niet ouder is dan 29 jaar, deed een oproep tot de Congolese jeugd om hem bij te staan. Voor veel Congolezen was de maidenspeech een opluchting. Temeer omdat Kabila nieuwe vredesinitiatieven aankondigde. ‘Dat laatste was de belangrijkste passus van heel de toespraak’, zegt een gereputeerde Congolese journalist. ‘De mensen willen absoluut dat er een einde komt aan de oorlog. Er is een tekort aan alles. De mensen zien af en zijn de oorlog zat. Hoe langer de oorlog duurt, hoe explosiever de situatie in Kinshasa.’
PAN-AFRIKANISME
Vraag is natuurlijk of de jonge Kabila en zijn orkestleiders achter de schermen hun beloften kunnen waarmaken. Een aantal opposanten liet de dag na de toespraak weten dat Joseph niet meer is dan een goed acteur. ‘Die speech was een middel om de bevolking kalm te houden.’ Of de criticasters gelijk hebben, zal snel blijken. Want sommige van de maatregelen die Kabila aankondigde, zijn concreet en kunnen snel worden uitgevoerd. Het vrije verkeer van buitenlandse deviezen is een van de belangrijkste voorbeelden. Met die maatregel maakt Kabila een eind aan het door zijn vader opgelegde verbod om dollars te gebruiken. Een desastreuze beslissing die de economie tot stilstand bracht.
Nog een andere belofte die zonder uitstel waargemaakt kan worden, is de regulering van de handel in bodemrijkdommen. Kabila jr. zei in z’n toespraak dat de relaties tussen de overheid en de bedrijfswereld transparanter moeten worden. Dat komt neer op een engagement om een einde te maken aan de schimmige deals die enkel een handvol ondernemers en machthebbers ten goede komen. De overeenkomst waarbij het Israëlische bedrijf IDI Diamond Ltd een monopolie kreeg om Congolese diamanten te verhandelen, wordt opgezegd. Ook het uitnodigende gebaar richting Verenigde Naties kan snel waargemaakt worden. Kabila zei dat hij wil samenwerken met de VN-waarnemers die moeten toezien op de uitvoering van de vredesakkoorden van Lusaka. Een breuk met de oude Kabila die de internationale waarnemers voortdurend stokken in de wielen stak.
Maar of Kabila het langer dan een paar maanden zal uithouden, hangt vooral af van de vraag of hij het land dichter bij de vrede kan brengen. Ook hier klinkt zijn discours hoopvol. Hij eist weliswaar dat Uganda, Rwanda en Burundi onmiddellijk het Congolese grondgebied verlaten, maar doet dat op een minder vijandige manier dan zijn vader. ‘Er moet een dialoog komen die de verzoening een kans geeft. We moeten kunnen samenleven en samenwerken als goede buren.’ Kabila zegt dat hij ook voorstander is van meer Afrikaanse solidariteit en profileert zich als een groot pleitbezorger van het pan-afrikanisme. ‘Allemaal signalen die duiden op een zekere toenadering’, zegt de bekende Congolese journalist. ‘Maar het grote probleem is natuurlijk dat Joseph Kabila niet de macht heeft om over oorlog en vrede te beslissen. Die beslissingsbevoegdheid ligt nog altijd bij de echte hoofdrolspelers: Mugabe, Dos Santos, Museveni en Kagame.’
Feit is wel dat de verbale vredesintenties van Joseph Kabila opnieuw wat bewegingsvrijheid creëren voor de oorlogvoerende landen. ‘Enkele maanden geleden zat alles vast’, zegt de journalist. ‘Vanuit militair oogpunt is het duidelijk dat niemand in staat is om de oorlog te winnen. En dan komt het erop aan om een exit-strategie te vinden zonder gezichtsverlies te lijden. En met een impulsieve Laurent-Désiré Kabila die elke diplomatieke vooruitgang hypothekeerde, was dat onmogelijk. Wat Joseph Kabila nu doet is een toenadering. Uganda en Rwanda kunnen de veranderingen in Kinshasa als voorwendsel gebruiken voor een eervolle aftocht.’
ROEKELOZE GOKKER
De eerste reactie van de Ugandese president Yoweri Museveni was alvast hoopvol. De dag na het discours van Kabila jr. zei Museveni dat hij bereid is om zijn leger uit Congo terug te trekken. ‘Onze militaire doelen zijn bereikt. We hebben het ADF uitgeschakeld.’ ADF staat voor Allied Democratic Forces, een rebellenbeweging die de Ugandees-Congolese grensstreek al jaren onveilig maakt en die voor Uganda het excuus was om Congo binnen te vallen.
Of Museveni meent wat hij zegt, is een andere zaak. Maar in maart zijn er presidentsverkiezingen in Uganda en Museveni krijgt veel kritiek op de deelname aan de oorlog in Congo. Vooral de bloedige confrontaties met het Rwandese leger in Kisangani en het feit dat sommige Ugandese officieren zich aan het front verrijkten, zorgden voor ongenoegen. Bovendien is kolonel Kiiza Besigye, Museveni’s belangrijkste tegenstander voor het presidentschap, fel gekant tegen de oorlog. ‘Museveni moet iets doen’, schreef de Ugandese krant The Monitor onlangs. ‘Anders zal hij uitgelachen worden als een verliezer en als een roekeloze gokker die verblind werd door macht en de grote verleidingen van Congo.’
De kans dat Museveni de komende weken voor de militaire optie kiest, is klein. Temeer omdat de geheime onderhandelingen met Angola – die heel het conflict binnenstebuiten hadden kunnen keren – op niets schijnen uit te lopen. Beste bewijs daarvan is dat de Angolese chef-staf De Matos, die vorige zomer een geheim bezoek bracht aan Kampala, afgelopen weekend aan de kant werd geschoven. Waarschijnlijk omdat hij te nauwe contacten onderhield met Uganda.
Maar niet enkel vijand Uganda overweegt een eervolle aftocht. Ook Zimbabwe, dat 11.000 soldaten heeft in Congo, is wanhopig op zoek naar een nooduitgang. President Robert Mugabe stapte twee jaar geleden in de oorlog: gedreven door prestigezucht en door een Zimbabwaanse economische elite die in Congo miljonair hoopte te worden. Voor beide partijen werd het een fiasco. Zimbabwaanse staatsbedrijven bleken niet in staat om de Congolese staatsmijn Gécamines winstgevend uit te baten. En het internationale imago van Mugabe is nog nooit zo slecht geweest. Niet enkel wegens zijn deelname aan ‘de eerste Afrikaanse wereldoorlog’, maar ook door de gewelddadige onteigeningen van blanke landbouwbedrijven in eigen land. Resultaat van dit alles: economisch zit Zimbabwe aan de grond. De inflatie bedraagt 62 procent, de werkloosheidsgraad ligt boven de 50 procent. Dit jaar zou het Bruto Nationaal Product 10 procent omlaag duikelen. Het IMF en de Wereldbank hebben een lening van 340 miljoen dollar opgeschort. Over anderhalf jaar zijn er presidentsverkiezingen in Zimbabwe. Iedereen is het erover eens dat het er voor Mugabe momenteel erg slecht uitziet.
MENEER DE PRESIDENT
Voor de internationale gemeenschap lijken de veranderingen in Kinshasa een momentum te creëren voor een nieuw diplomatiek offensief. Kabila en co. rekenen daarbij vooral op Frankrijk. Pienter gezien, want het is bekend dat Frankrijk staat te springen om z’n rentree te maken in Afrika. En liefst door de grote poort. In ruil zal Frankrijk in de VN-veiligheidsraad moeten pushen voor de onmiddellijke terugtrekking van Uganda en Rwanda. Desnoods door economische sancties te eisen. Ook met de VS wil Congo opnieuw relaties aanknopen. ‘Met de regering-Clinton waren er veel misverstanden’, zei Kabila in zijn openingsspeech. ‘Maar met de nieuwe regering-Bush willen we graag samenwerken.’ Als beloning kreeg Kabila diezelfde avond een felicitatiebrief van Bush jr. in zijn bus waarin hij werd aangesproken met ‘Meneer de President’. Voor Kinshasa een de facto-erkenning van het nieuwe regime; voor Kigali en Kampala het einde van een geprivilegieerde relatie met Amerika. Joseph Kabila zegt dat hij ook op België rekent. ‘We hebben een historische band met België en willen onze vriendschappelijke relaties en onze samenwerking verder ontwikkelen.’
De aanwezigheid van minister van Buitenlandse zaken Louis Michel op de begrafenis van Laurent-Désiré Kabila werd geapprecieerd in Kinshasa. ‘Ik wil mijn dank uitdrukken aan België omdat het als enige Europese land een regeringslid naar de begrafenis heeft gestuurd’, zei de Congolese minister van Buitenlandse Zaken Léonard She Okitundu hierover. ‘En wees maar zeker dat ook Joseph Kabila België erg dankbaar is.’ Michel krijgt met andere woorden meer bijval in Congo dan in België, waar hij zich moest verantwoorden voor zijn aanwezigheid op de begrafenis van iemand die wordt afgeschilderd als een oorlogszuchtig despoot. De PRL-minister begrijpt al die ophef niet, gaf te verstaan dat ‘het nu of nooit’ was in de Grote Meren en dat hij z’n Afrika-nota, mocht hij in België gebleven zijn, evengoed in de papiermand had kunnen gooien.
Koen Vidal
