‘Linkse partijen zijn vergeten hoe ze politiek moeten bedrijven’ zegt Sunder Katwala, de jonge algemeen secretaris van de respectabele Fabian Society, de oudste denktank van Groot-Brittannië.

De Fabian Society ontstond meer dan een eeuw geleden en is zonder twijfel een van ’s werelds meest invloedrijke linkse politieke denktanks. Rond 1900 hielp ze mee de Labour Party oprichten, een partijpolitiek verbond tussen de linkse middenklasse intellectuelen van de Fabian Society en de vakbonden. Schrijvers als George Bernard Shaw, Oscar Wilde en Virginia Woolf waren bekende Fabians, net als alle eerste ministers die Labour ooit heeft gehad. Maar ondanks die verwantschap vaart de Fabian Society een onafhankelijke koers. ‘Wij zijn kritisch tegenover de partij, zij het op een constructieve manier’, zegt Sunder Katwala, voormalig journalist en sinds 2003 algemeen secretaris van de in Londen gevestigde denktank. ‘Wij proberen de progressieve ruimte te creëren waarbinnen de partij zich kan bewegen.’

Om nieuwe ideeën zit de in ademnood verkerende sociaaldemocratie duidelijk verlegen. Na de succesperiode van de Derde Weg midden jaren 1990, toen moderne sociaaldemocraten het verstofte gedachtegoed met het liberale marktdenken probeerden te verzoenen en in bijna heel Europa de macht veroverden, volgt vandaag de electorale terugslag. Vaak goedbedoelde moderniseringen van de verzorgingsstaat hebben de geloofwaardigheid van links ondergraven. Of het nu in Frankrijk, Duitsland, België, Groot-Brittannië of Italië is – het gaat de sociaaldemocratie niet voor de wind. Dat leidt binnen centrumlinkse partijen tot navelstaren, intern geruzie en leiderschapsconflicten.

De kredietcrisis illustreert volgens menigeen het failliet van het ongecontroleerde turbokapitalisme en biedt gedemoraliseerde sociaaldemocraten en socialisten de kans om zich weer op de voorgrond te werken. Maar teruggrijpen naar de oude linkse recepten van vóór de Derde Weg biedt volgens Katwala geen soelaas. ‘Hedendaagse, relevante linkse antwoorden, moderne ideeën over gelijkheid en billijkheid, zullen van nul moeten worden ontwikkeld’, zegt Sunder Katwala. Op het SP.A-congres midden oktober sprak Katwala de Vlaamse socialisten moed in met een uiteenzetting over de kredietcrisis en hoe links daarvan, eventueel, profijt kan trekken. Maar voor echte conclusies is het nog te vroeg. ‘Niemand kan voorspellen wat de langetermijngevolgen van deze crisis zullen zijn’, zei Katwala. ‘Veel zal afhangen van het politieke debat dat we nu beginnen.’ Knack had vooraf een gesprek met Katwala over de toekomst van de Europese linkerzijde.

Mag de huidige financiële crisis dan een zegen heten voor socialisten en sociaaldemocraten?

SUNDER KATWALA: Deze crisis als een zegen beschouwen, zou onverstandig zijn. We beleven sombere tijden. Linkse partijen die nu gaan triomferen – zie je wel, de geschiedenis staat aan onze kant – dat zou werkelijk geen pas geven. Voeg daarbij dat hoewel de linkerzijde in beginsel haar voordeel moet kunnen doen met economisch zwaar weer, dit in de geschiedenis zelden het geval is geweest. Wie denkt dat nu ‘de ware aard’ van het kapitalisme zichtbaar is geworden, het volk wel naar ons zal komen, die dwaalt. Dat zou het volk misschien moeten doen, maar in de praktijk doet het dat helaas nooit. In Groot-Brittannië scoort Labour alleen goed in perio-des van economisch en sociaal optimisme, zoals in de jaren 1960 en 1990.

Aan de andere kant biedt deze crisis centrumlinkse partijen natuurlijk wel de kans om een paar sociaaldemocratische waarheden in herinnering te brengen. Zelfs de heel rechtse regering-Bush moest handelen in tegenspraak met de eigen ideologische overtuiging en de gebruikelijke afkeer van overheidsinterventie achterwege laten. Linkse en rechtse regeringen zijn in deze crisis eigenlijk op dezelfde manier opgetreden. Vandaar het grote belang dat centrumlinkse partijen uitleggen waarom dan wel. Op die manier kan centrumlinks versterkt uit deze crisis komen.

Dankzij de kredietcrisis is de Britse premier Gordon Brown haast tot een mondiale held uitgegroeid en scoort Labour opnieuw beter in de peilingen.

KATWALA: Ik weet niet of ik dit wel mag zeggen, maar tot voor kort werd in Groot-Brittannië vooral gelachen als Brown weer eens een plan ontvouwde om de wereld te redden. Nu eens was het Afrika, dan weer wat anders, maar nooit was iemand geïnteresseerd in wat hij te vertellen had. Het was voor ons dus best een schok toen Gordon Brown in de buitenlandse pers ineens als redder van de wereldeconomie werd opgevoerd. Er werd blijkbaar wél naar Brown geluisterd! En hij had natuurlijk ongelooflijke mazzel dat Paul Krugman de dag vóór hij de Nobelprijs Economie kreeg, hem in een column alle lof toezwaaide. Maar goed, je weet niet hoe Gordon Brown er over drie maanden voor zal staan.

Na de gouden jaren 1990 zitten vandaag in bijna heel Europa socialistische en sociaaldemocratische partijen in slechte papieren. Is daar een eensluidende verklaring voor?

KATWALA: Elk land heeft zijn specifieke achtergrond, maar je kunt toch ook gemeenschappelijke oorzaken onderscheiden. Voornaamste oorzaak is het feit dat centrumlinks gedurende vele jaren, niet alleen in Europa maar ook in de VS, al zijn energie gestoken heeft in het land besturen. Dat was belangrijk en nodig, maar in de tussentijd zijn centrumlinkse partijen vergeten hoe ze politiek moeten bedrijven. Linkse politiek kwam neer op het toelichten van regeringsbesluiten. But the explanation is not the politics. Een van degrote moeilijkheden is opnieuw een eenvoudiger, emotioneel betrokken en meer dwingende boodschap formuleren. Zonder te vergeten dat je misschien opnieuw moet regeren. De ironie in Groot-Brittannië is dat de rechterzijde nu de taal van de sociaaldemocraten heeft overgenomen en op die manier vaak progressiever klinkt dan centrumlinks zelf.

Voor nogal wat mensen is het allemaal de schuld van de Derde Weg, waardoor socialistische partijen te veel naar het centrum zijn opgeschoven en hun geloofwaardigheid verloren hebben. Klopt dat?

KATWALA: Ik aanvaard die kritiek slechts gedeeltelijk. De Derde Weg van New Labour is zonder meer de meest succesvolle linkse politiek die we de voorbije dertig jaar hebben gekend. Maar wat evenzeer waar is: die fase is over. Tony Blair doet soms alsof hij de eeuwige waarheid in pacht heeft, maar de tijden zijn veranderd. Sommige dingen blijven natuurlijk belangrijk. Zo heb je een betoog in de breedte nodig om een ruime coalitie van kiezers te kunnen aanspreken. Je moet de economie en de samenleving begrijpen. Maar wat vijftien jaar geleden de juiste keuze was, is dat op dit moment niet meer. Hillary Clintons nederlaag tegen Barack Obama symboliseert precies de manier waarop de ooit progressieve krachten vandaag het conservatieve establishment zijn geworden. Clintons voornaamste kritiek op Obama was dat hij zijn aanhangers valse hoop gaf. Je kunt krijgen wat ik je te bieden heb, zei ze, al de rest waren luchtkastelen. Maar als linkse politici elkaar zulke verwijten naar het hoofd beginnen te slingeren, kunnen ze er beter mee stoppen.

In Vlaanderen heeft de SP.A veel arbeidersstemmen verloren aan rechtse en extreemrechtse populisten. Kan de SP.A die kiezers nog terugwinnen?

KATWALA: Ze moet dat zeker proberen, maar wel op een eerlijke manier, en dat is geen lichte taak voor gematigde partijen, ook niet voor centrumrechtse partijen trouwens. Als potentiële regeringspartij moet je altijd een zeker waarheidsgehalte behouden in de beloftes die je maakt. De kans bestaat namelijk dat je ze zult moeten inlossen. Maar een van de waarheden die het grote publiek geneigd is te vergeten, is dat er eer te behalen valt met een compromis. Zo werkt het politieke bedrijf nu eenmaal. Populistisch links en rechts hoeven alleen maar de grieven en de boosheid te vertolken, zonder oplossingen aan te reiken.

Wel denk ik dat gematigde partijen zich meer moeten inleven in de leefwereld van die kiezers. En ze ervan proberen te doordringen dat ook en juist zij belang hebben bij een sterke samenleving, waarin we elkaar tegen risico’s beschermen. Het is altijd gevaarlijk als mensen gaan denken dat ze slechts beperkte belangen hebben. Als jong tegenover oud wordt geplaatst, autochtoon tegenover allochtoon, rijk tegenover arm – dat speelt altijd in de kaart van rechts.

Je hebt een sociaaldemocratie van het hoofd én van het hart nodig. De kwesties van het hoofd zijn eigenlijk overal dezelfde, zaken als economische strategie, maar vraagstukken van het hart hebben te maken met de aard van het burgerschap in een bepaalde samenleving. Sociaaldemocraten moeten inzoomen op iets waarover de mensen kunnen praten. Als je het alleen maar hebt over de hervorming van de gezondheidszorg, valt het publiek in slaap. Kies dus strategisch een of twee ideologische strijdpunten uit. Zo moet Labour in Groot-Brittannië op gezette tijden de strijd aanbinden met elite-universiteiten als Oxford en Cambridge.

Centrumlinks heeft een meer populistische benadering nodig, hoor je vaak.

KATWALA: Zou kunnen, maar dat in praktijk brengen, is niet eenvoudig. Waar ik geen geloof aan hecht, is aan de redenering dat we weg moeten van al die gematigde centrumstandpunten en moeten teruggrijpen naar de ‘echte’ linkse antwoorden die we vroeger hadden. Dat is het niet. Als sociaaldemocraten opnieuw vooruit willen, zullen ze met nieuwe en aan deze tijd aangepaste antwoorden moeten komen. Anderen beweren dan weer dat centrumlinks gewoon een communicatieprobleem heeft, waardoor onze potentiële kiezers, tegen hun eigen belangen in, rechts stemmen. Waarom zijn onze kiezers toch zo stom, hoor je soms. Nu, we krijgen onze kiezers niet terug door hen preken te geven over hoe ze er niets van begrepen hebben. We moeten trouw blijven aan onze waarden, dat spreekt voor zich, maar we moeten ook opnieuw de hort op en luisteren naar de manier waarop gewone mensen praten over zaken als pensioenen en veiligheid.

Hebben moderne socialisten zich de voorbije jaren niet te veel verlaten op opiniepeilingen en focusgroepen en het contact met de straat verwaarloosd?

KATWALA: Jazeker. Daarbij komt nog dat ook de mediaomgeving tegenover 1995 sterk veranderd is, met burgerjournalisten en blogs, en dat het publiek al die politieke marketingtechnieken onderhand wel doorheeft. Wat vandaag steeds belangrijker wordt in de politiek is authenticiteit. Obama heeft eigenlijk een gematigd discours over verandering, maar omdat hij authentiek is en gezien wordt als iemand met sterke overtuigingen, sorteert dat effect. Je ziet dat ook bij Gordon Brown – die komt het slechtst over als hij het spel te tactisch probeert te spelen. Als je de kiezers vandaag de perfecte kandidaat zou aanbieden, ontworpen door een slimme computer, zouden ze hem waarschijnlijk wegstemmen.

In de jaren 1990 wilden sociaaldemocraten hun partijboodschap in de media tot elke prijs controleren. Iedereen moest altijd precies hetzelfde zeggen en het ergste wat hen tijdens de campagne kon overkomen, was dat iemand op televisie een afwijkende verklaring zou afleggen. Obama heeft dat helemaal anders aangepakt met de mensen die aan zijn campagne meewerkten. Hij heeft zijn boodschap eigenlijk weggegeven, zijn aanhangers mochten er zelf mee aan de slag. Dat is een enorme blijk van vertrouwen.

Linkse partijen raken met zichzelf in de knoop als ze positie moeten kiezen in het integratiedebat. In Vlaanderen geldt daarom ter linkerzijde dat daar zo weinig mogelijk over gesproken wordt. Goed idee?

KATWALA:(schudt het hoofd) Je lost een probleem niet op door van onderwerp te veranderen. Als jij niet luistert naar wat bij de mensen leeft, zullen zij ook niet geïnteresseerd zijn in wat jij hen wilt vertellen. Een bepaalde strekking binnen links houdt vol dat als we ons maar toeleggen op ons sociaaleconomische programma, problemen van identiteit en integratie zichzelf wel zullen oplossen. Uiteindelijk gaat dit over werk en huisvesting, luidt het. Ik geloof daar niet in. En zelfs als die redenering zou kloppen, dan nog is het een doodlopend straatje. Want de enige manier om onze gelijkheidsagenda uit te voeren, is door genoeg stemmen te verzamelen. Dat zal je niet lukken als je vragen over identiteit en integratie uit de weg blijft gaan.

Een terugkerend verwijt is ook dat socialisten in heel Europa in de jaren 1990 een bovenmatige hervormingsdrang aan de dag gelegd hebben en daarmee zelf de sloop van de verzorgingsstaat hebben ingezet.

KATWALA: Ik weet niet of die kritiek terecht is. Het zwakke punt van Tony Blair was dat het altijd veel duidelijker was waar hij tegen was dan waar hij voor was. Hij bleef maar doorbomen over de noodzaak van verandering. Reform, reform, reform – alsof hervorming een doel op zich was. Maar als je de man in de straat alleen maar zegt: de wereld verandert, de samenleving verandert, dus jouw leven zal ook veranderen – ben je niet blij? Nee, natuurlijk is die dan niet blij. Je moet dus goed uitleggen wat je met je sociaaldemocratische hervormingen voor ogen hebt, namelijk het verhogen van eenieders kansen in de samenleving en het verkleinen van de kloof tussen wie veel en wie weinig heeft.

Helemáál politiek rampzalig was het om die hervormingen als onvermijdelijk voor te stellen. We hebben geen andere keuze, we moeten wel. Tja, in dat geval maakt het natuurlijk niet uit voor wie je stemt. Je moet juist zeggen dat in tegenstelling tot de plannen van rechts jouw hervormingen tot doel hebben het stelsel van sociale bescherming te doen overleven en betaalbaar te houden. En dat omdat traditioneel links jarenlang alles alleen maar bij het oude wilde laten, we Margaret Thatcher hebben gekregen. Die wist namelijk wel van aanpakken.

Is de slechte vorm waarin de Europese sociaaldemocratie verkeert ook een kwestie van falend politiek leiderschap?

KATWALA: Dat is niet de kern van de zaak. Als het alleen een leiderschapsprobleem zou zijn, dan hoef je maar nieuwe voorzittersverkiezingen te blijven houden tot je uiteindelijk iemand vindt waar het publiek van houdt. Maar als een partij denkt dat de redding van die kant moet komen, dan infantiliseert ze zichzelf als politieke beweging. Wat Labour betreft, is de eerste en centrale vraag die beantwoord moet worden niet wie de boodschap zal communiceren, maar wel waarom Labour, dat sinds 1997 aan de macht is, nog een vierde regeringstermijn zou moeten krijgen. Waar staat Labour voor in de 21e eeuw? Zolang niemand die vraag kan beantwoorden, hoeft ook niemand voor Labour te stemmen.

http://fabians.org.uk

DOOR HAN RENARD