Kunstcriticus Jan Braet schuimt voor Knack het land af, van expo naar expo. Deze week: Glasses van Luc Tuymans.
Met het verstrijken van de jaren nam ik almaar vaker mijn toevlucht tot het gebruik van een bril, aanvankelijk voor het lezen van kleine letters bij weinig licht, voor het kijken naar details op tekeningen van oude meesters en het ontcijferen van mijn eigen potloodkribbels, gaandeweg ook voor het aanvoelen van de materie en de verfstreken waaruit schilderijen gemaakt zijn. Ten slotte wilde ik zwart op wit vastleggen wat ik bij het bekijken van kunst precies verloor door de verminderde kwaliteit van het blote oog, en wat er veranderde als gevolg van het kijken door de twee lenzen van een bril.
Het optische hulpmiddel vergrootte en verscherpte het beeld voor me, en bracht het ook dichterbij, terwijl het glas een scherm leek te vormen dat het beeld op afstand hield en het tactiele gevoel verminderde voor de materie en de hand van de schilder. Ten slotte zag ik tot mijn spijt dat mijn eigen ogen het op alle vlakken moesten afleggen tegen de bril. Zonder bril hangt er een lichte waas over het schilderij, begin ik dingen te zien die er niet zijn, of blijf ik blind voor dingen die er echt op staan.
Ik stelde me voor dat ook schilders zeer begaan zijn met de fysiologische kwaliteit van hun gezichtsvermogen, tot het voorbeeld van de oude Claude Monet me deed nadenken. Hij bleek zijn indrukwekkende doeken van de waterlelies in zijn tuin in Giverny te hebben gemaakt met een constante waas voor de ogen, toen hij eenmaal werd geplaagd door staar. In de vertroebeling vloeiden kleuren en vormen prachtig in elkaar.
Ook Luc Tuymans zal het worst wezen of hij goed of minder goed ziet. Wat hem bezighoudt in zijn portretten is de weergave van een indringende blik, die de vreemdheid van elke geportretteerde aan het licht brengt. En daarvoor verlaat de schilder zich op zijn innerlijke oog voor het afgrondelijke in een mens, wat in zijn gelaatsuitdrukking sprekend naar voren komt. Dat hij tot zijn eigen verbazing dan zo veel brillendragers bleek te hebben geschilderd dat hij ze als leidmotief voor een solotentoonstelling kon gebruiken, betekent nog niet dat zij op zichzelf meer intrigeren dan degenen die niets op hun neus hebben. Wel is het waar dat Tuymans van de bril zelf een vreemd, vaak verontrustend voorwerp maakt, wat vanzelfsprekend afstraalt op de hele facie.
Met suggestieve vegen, deels vale, deels giftige tinten en eigenaardige schaduwen die een eigen leven leiden, laat de kunstenaar een gezicht verschijnen waarop de sterk aangezette bril de ogen nog groter doet lijken dan bij een brillendrager normaal al het geval is. Het model krijgt dan een sterk hypnotiserende blik die best intimiderend is.
Van het bebrilde gezicht gaat een biologerende werking uit, die er de specifieke uitdrukking van in de verf zet, of het nu de zieke blik is van de gestoorde, de onzeker vorsende van het anonieme model, de gevaarlijke blik van de leider van de Ku Klux Klan, iemands waterige blik die uiteenvalt als je hem nadert, de ontbrekende blik van de schrijver Ernest Claes of de dubbelzinnige van de Vlaamse intellectueel, de onschuldige van Lumumba of de geweigerde blikken van de zonnebrillendragers Reinhard Heydrich en Boudewijn I.
Wanneer alle blikken zorgvuldig getaxeerd zijn, lijkt de conclusie voor de hand te liggen: de bril ‘zegt iets over de identiteit van de drager’. Iets, misschien, maar toch niet overdreven veel. De meest gefocuste en fascinerende blik straalt uit de ogen van Issei Sagawa, zoals de schilder hem in 2012 voorstelde. Indien hij een bril op had gehad, zou hij dan meer geleken hebben op de menseneter die hij in werkelijkheid was? (Op het portret dat Tuymans twee jaar later van hem maakte, alweer zonder bril, verschijnt hij een stuk aannemelijker als kannibaal). De kunstenaar doet wat hij wil met het oog van de beschouwer.
Luc Tuymans, Glasses, MAS Antwerpen, tot 18/09.
Het zal Luc Tuymans worst wezen of hij goed of minder goed ziet.
