Kan de vrede nog worden teruggeschroefd ? Nee, zegt de joodse schrijver A.B. Yehoshua in een gesprek over zijn land, Israël, en wat de beide bevolkingsgroepen daar doorgaans pleegt te drijven.
AAN de telefoon zegt hij ?A.B. Yehoshua?, in feite heet hij Abraham B. Yehoshua. Hij werd geboren in Jeruzalem in 1936 en is een van de drie, vier belangrijkste schrijvers van Israël. Hij stamt uit een familie van sefardische joden die al vijf generaties in het land wonen zo’n etiket zet iemand al dadelijk in een bepaalde hoek, in Israël, maar A.B. misschien niet. Hij woont al lang niet meer in Jeruzalem, maar in Haifa, waar hij de Middellandse Zee kan zien aan één kant, en de Carmelberg aan de andere (en Libanon in het noorden, maar dat is een ander hoofdstuk). Hij heeft grijze krullen en een ongeduldig, scherp gezicht dat eerst na een tijdje begint te glimlachen.
En hij gelooft niet dat de vrede nog kan teruggeschroefd worden, ook niet door de rechterzijde aan de macht. ?Bevroren, wel. Stilgezet of vergiftigd ook. Maar teruggedraaid, niet. Het vredesproces is zo ver gevorderd dat het onomkeerbaar is geworden. De Labour Party had meer kunnen doen om het afremmen moeilijker te maken, maar ze hebben genoeg gedaan, door de volledige evacuatie van bepaalde gebieden, en door het feit dat het akkoord daar is, met de handtekening van de Verenigde Staten eronder. Dat is belangrijk : het is niet zomaar een akkoord tussen Israël en de Palestijnen, of de Jordaniërs, de VS zitten er mee in, en die moeten hun engagement doen respecteren.?
De Likoed-regering zou natuurlijk het proces bevriezen, en ze zou wellicht ook met Syrië niet verdergaan, maar binnen die Likoed, zegt de schrijver, huizen verschillende strekkingen. Een pragmatische, die beseft dat er niets anders opzit dan het proces voort te zetten, of toch niet proberen terug te gaan naar het verleden, en de ideologische strekking van de oude haviken als Ariël Sharon, Rafael Eitan en Benny Begin… ?Misschien is Sharon niet zozeer een ideoloog, maar veeleer een ouderwetse generaal die denkt dat kracht de enige oplossing is voor problemen zijn eigen kracht dan, en annexaties, en dat soort dingen.?
PERSOONLIJKHEDEN.
Hij wordt bijna zestig jaar, en heeft andere politieke gewoontes meegemaakt. De tijd van de comfortabele grote meerderheden, die voorbij is : ?Verkiezingen draaien tegenwoordig overal rond heel kleine verschillen. Zie naar Jacques Chirac en François Mitterrand. Naar de afstand tussen Labour en Conservatieven in Groot-Brittannië.? Of de gewoonte in Israël naar partijen en ideeën te kijken bij verkiezingen, en niet zozeer naar personen. Een gewoonte die nu verbroken wordt door de zeer verpersoonlijkte campagnes voor het premierschap. ?Natuurlijk waren er persoonlijkheden, hoe langer hoe meer, die zich op het voorplan drongen. Maar ik weet nog goed, in de tijd dat alles beslist werd in schemerige kamers, waar niemand over zichzelf sprak. En als iemand anders je voordroeg, zei je dingen als : Ik wil helemaal geen post, ik wil niet in de politiek, maar mijn vrienden dwingen mij om te komen… Al wat ik wil, is in mijn kibboets op het land werken, maar nu moet ik ongelukkig genoeg eerste-minister zijn ! Wat kan kan ik doen ? Het is verschrikkelijk ! Zo was de atmosfeer toen, alle beslissingen werden unaniem genomen, in het geheim, in achterkamers. Nu is overal de tijd van de persoonlijkheden aangebroken.?
Zo is ook de vredeskwestie van natuur veranderd. Tachtig procent van het Israëlische publiek, zegt hij, is gewonnen voor het vredesproces. ?De grote kwestie die Israël verdeelde : Groot Eretz Israël versus compromissen aangaan, is nu van de baan aangezien tachtig procent voor het compromis is. Natuurlijk is er discussie over hoevéél compromis, en ze willen wel wat minder. Maar het gaat langs deze lijnen. De erkenning van de Palestijnen, het spreken met de PLO, al deze dingen. Voor mij is dat enorm, indertijd waren wij zo’n kleine minderheid, twee procent misschien, die het hadden over een Palestijnse staat, 25 jaar geleden, of over de PLO, één procent. De mensen vonden dat wij gek waren, verraders allemaal, of totaal naïeve stommelingen die van de situatie niets begrepen hadden.?
Natuurlijk betekent het feit dat zich nu de contouren van een oplossing aftekenen voor het grote conflict, het punt van discussie bij uitstek, dat de Israëli’s zich eindelijk zullen wenden naar andere problemen en conflicten, die tot nog toe in de schaduw bleven. ?Wat zal er met de Israëlische identiteit gebeuren in vredestijd ? Als het grote conflict er niet meer is ? Want het conflict was niet zomaar een conflict. Het was een tweeduizendjarig conflict. Want de eerste jood die naar dit land kwam, 120 jaar geleden, stapte in een conflict. Dus gezien vanuit deze plaats is het een conflict van 120 jaar. Zonder onderbreking. Niet zoals dat tussen jullie en de Duitsers oké, vijf jaar hier, en dan weer eens vier jaar, maar er was vrede tussenin. Hier niet : een permanent conflict, zonder pauze, 120 jaar lang. Als je daar het conflict van de joden met hun omgeving bijvoegt… De joden die naar hiertoe kwamen, kwamen immers niet uit een situatie van vrede, die kwamen ook uit een conflict. Het eeuwige conflict van de joden in de diaspora.
Zo krijg je een conflict dat al tweeduizend jaar duurt. Als hier vrede komt, zullen de joden hier voor de eerste keer in de geschiedenis in relatieve vrede leven met hun omgeving. Zelfs de joden in België zitten nog altijd met dat eeuwige conflict van de jood met zijn omgeving, met de notie van antisemitisme en zo. Zelfs als er geen antisemitisme is, kan het er komen. Antisemitisme is een structuur in zijn bestaan. Of anders assimileert hij zich, en is geen jood meer. Maar voor ons, als wij echt in vrede leven, zal dat een revolutie zijn.
Dan komen de andere problemen. Ashkenazi versus sefardi, religieus versus seculier, dat zijn grote vragen. Dat waren conflicten, maar ze waren niet groot genoeg om op te tornen tegen de bedreiging van buiten, die de mensen eenmaakte. De dreiging is altijd van buiten gekomen. Joden vermoordden hier geen joden. In de vijftig jaar dat Israël bestaat, zijn er misschien drie joden door joden vermoord om ideologische redenen. Yitzhak Rabin was de derde.?
ARABIEREN.
?De plaats van de Israëlische Arabieren in de maatschappij is ook zoiets. Het is nu tijd om dat ter sprake te brengen. Enerzijds wacht hun een mooie toekomst, als de vrede afkomt. Anderzijds moeten we toegeven, na vijftig jaar coëxistentie tussen meerderheid en minderheid, dat beide kanten lof verdienen voor de wijze manier waarop ze die relatie zolang onderhouden hebben. Met al de vijandigheden buiten. Met al hun klachten en hun problemen, moeten ze dankbaar zijn zichzelf en ons dat de goede relatie overeind is gebleven, zonder open conflict. In de donkere dagen van de Intifada kon je ’s nachts naar een Arabisch dorp gaan, en niemand zou je aanraken. Terwijl hun broeders, drie of vijf kilometer verder, je in stukken zouden scheuren als ze je zagen. Dat is één ding.
Het tweede is hun toekomst. Daar kunnen ze een grote rol spelen, als mediators tussen ons en de Arabische wereld. Ze kennen de twee codes, de Israëlische en de Arabische. Maar ze blijven wel een minderheid. De relatie blijft er één van meerderheid tegenover minderheid. Dat is niet altijd even duidelijk. De Arabieren vormen geen territoriale minderheid. Dat maakt het gemakkelijker voor ons. Ze zitten niet bijeen in een plek, zullen geen onafhankelijkheid eisen. Ze kunnen culturele autonomie vragen. Die zullen we dan moeten geven. Ze hebben ze eigenlijk al. Onderwijs in hun eigen taal, eigen onderwijssysteem, een band met hun cultuur, die we respecteren. Arabisch is officieel de tweede taal in het land. Plus bepaalde posities waarop ze als minderheid aanspraak kunnen maken. Er moet altijd een Arabier in het Opperste Gerechtshof zetelen. Er moeten altijd één of twee Arabische ministers zijn. Maar dit is wel een joodse staat. Zoals Hongarije een Hongaarse staat is met een Roemeense minderheid. Dat is niet nieuw. De Arabieren zelf zijn het voor het grootste deel volledig met mij eens op dat punt. Als er ooit een Palestijnse staat komt, gaan die volledig akkoord met hun positie van minderheid. Ze willen meer rechten, en die verdienen ze ook, maar dat is een andere kwestie. Gelijkheid in onderwijs, in subsidies…
Maar territoriale autonomie, kan niet. Waar zou dat moeten ? Kijk rond Akko, je hebt een Arabisch dorp, en ernaast een joods dorp twee kilometer verder. Dat kan je niet opdelen. Als ze daar ooit over zouden beginnen, zullen ze gauw spijt krijgen. Dan zullen wij onmiddellijk nederzettingen bouwen, op een meter van hun huis ! Kijk, in theorie kunnen zij een appartement kopen in Tel Aviv. Ik kan geen huis kopen in een Arabisch dorp. Niemand zou verkopen. Zo : hun grondgebied zit in het kader van het dorp. Ze zouden ook nodig weg moeten van die dwanggedachte van land.
Wij, joden, waren in de geschiedenis het volk dat helemaal geen land wou. Daar zijn we zo consequent in geweest dat de logica ons naar Auschwitz gevoerd heeft. En voor de Arabieren is de landkwestie zo fundamenteel, niet eens als nationaal grondgebied, maar als het land van hun voorvaders. Voor een Arabier kan de wereld vergaan, maar hij wil terug naar het achtertuintje van het huis van zijn vader. Hun vluchtelingen in de kampen, tien kilometer van hun huizen, maar-ze-willen-daar-terug-naartoe. Vijftig jaar lang in tenten wonen in vuile vluchtelingenkampen, dat hebben ze ervoor over, omdat ze terug willen van Gaza naar Ashkelon, tien kilometer. Daarvoor beschadigen ze zichzelf en hun kinderen. Niet mogelijk toch ? Hoe kan je een vluchteling blijven in je eigen land ??
Maar of Israël zich, zelfs als de vrede eraan komt, kan integreren in het Midden-Oosten ? En wat wil dat zeggen, integreren ? ?In de Middellandse-Zeeregio, dat wel, niet in het Oosten. Wij zijn Mediterranen.? Dat wil zeggen, Turkije, Griekenland, Egypte, Tunesië, Libanon, Zuid-Italië… De wieg van de grote godsdiensten. Van cultuur. ?Daar is veel te doen, en ik kijk er naar uit. We zijn op weg…?
WEERSTAND.
Er is al veel afstand afgelegd, zegt Yehoshua : je kan een bus nemen nu, van Israël naar Jordanië, er is geen echte oorlog meer, je kan naar Egypte, naar de Palestijnen. En is er bij Egyptische, Arabische intellectuelen nog weerstand, tegen Israëli’s die deelnemen aan congressen bijvoorbeeld, dan is dat misschien te begrijpen.
?Er waren verschillende manieren van oppositievoeren tegen Israël. De oudste vrede die we hebben, is die met Egypte. Maar de Egpytische intellectuelen vinden misschien dat zij geëngageerd zijn aan de kant van de Palestijnen. Die kunnen zomaar niet aanvaarden dat Israël een kant en klare vrede krijgt, als het zelf nog steeds die gebieden bezet houdt, nederzettingen bouwt, enzovoort. Maar ik vind die Egyptenaren heel moedig, dat zij die vrede hebben laten standhouden in de moeilijkste tijden : tijdens de oorlog met Libanon, tijdens de Intifada, toen wij Palestijnen vermoordden, en ze in de gevangenis staken, settlements oprichtten, een hoop akkoorden schonden. Ik denk dat veel van die intellectuelen gewoon nog niet geloven dat Israël dat Palestijnse probleem wil oplossen, en een Palestijnse staat toelaten. Maar als ze zien dat de Palestijnse staat er is, en dat akkoorden uitgevoerd worden…
Een andere soort weerstand komt van de notie dat Israël een voorbode is van westerse invloed, waar ze niet van houden. Dat wekt argwaan op, tegen westerse overheersing. Tegen joodse overheersing. Ook al willen wij dat helemaal niet. Wij, zie je, wij willen de anderen niet bekeren tot het jodendom. In tegenstelling met de Arabieren. Of de christenen. Neem de paus, waar droomt die van ? Dat hij wakker wordt, en heel de wereld is katholiek geworden. Waar droomt de ayatollah in Iran van ? Dat heel de wereld islamiet geworden is. Maar als je de opperrabbijn voorstelt dat heel de wereld joods zou geworden zijn, dan is dat voor hem geen droom, maar een nachtmerrie : als iedereen joods is, hoe kunnen wij dan verschillend zijn ? Hoe kunnen wij het uitverkoren volk zijn ? Dus dat willen wij niet, daar denken wij niet aan. Dat is een van de redenen waarom onze relaties met de Israëlische Arabieren goed zijn : we willen ze niet bekeren tot onze cultuur. Integendeel, als een goy jood wil worden, wantrouwen wij dat. Waarom wil die dat ? Hij kan alleen antisemitisme en problemen verwachten, waarom wil die dan bij ons komen ??
Sus van Elzen
De boeken van A.B. Yehoshua, zoals zijn pas verschenen roman ?De minnaar?, worden in het Nederlands uitgegeven door uitgeverij De Wereldbibliotheek.
A.B. Yehoshua : al veel weg afgelegd.
Israël integreren in de Middellandse-Zeeregio ?
Wie is Israëli, wie is jood ? Onopgeloste vragen in Israël.
