Over de pijn van het niet thuis zijn, niet meer, nog niet, gaat de eerste roman van Naema Tahir. Migratie is geen pretje. Maar afkomst is niet allesbepalend: je bent uiteindelijk nog het meest wat je dóét, vindt de schrijfster.

Naema Tahir (1970), juriste en schrijfster, is Engels-Pakistaans-Nederlands – over die ingewikkelde verworteling, of juist ook ontworteling, zal het verderop nog gaan. Ze debuteerde in 2004 met het openhartige Een moslima ontsluiert, een ‘persoonlijk relaas’ van een mondige en kritische vrouw over haar ervaringen met familie, traditie, de westerse én de Pakistaanse samenleving en de islam. Met de drie sensueel-erotische verhalen van Kostbaar bezit betrad ze in 2006 het literaire podium, waarbij ze niet onopgemerkt bleef (en de nodige kritiek kreeg. Een vrouw met een moslimse achtergrond die over seks schrijft! Dan is het huis al snel te klein). Ondertussen is er ook Eenzaam heden, haar eerste roman, waarin ze de lotgevallen van het Pakistaans-Engelse gezinnetje Mohajer beschrijft.

Vader Humayun is geboren op 14 augustus 1947, ontstaansdag van Pakistan, en is helemaal idolaat van de stichter van het land, Mohammed Ali Jinnah. Zijn grootste verlangen is ooit definitief terug te kunnen keren naar ‘het heilige land’. Moeder Shahzadi is rijk, verwend en beschermd opgegroeid in de grote stad Lahore, en ziet aanvankelijk niets in een huwelijk met een dórpeling. Maar dan wel een dorpeling die in Londen woont en daar een eigen auto lijkt te hebben, wat haar toch overstag doet gaan. Eenmaal in Engeland is haar grootste verlangen een eigen bedrijfje op te zetten. Zij wil helemaal niet terug, zij wil juist vooruit. Dochter Dina wordt het al snel beu om de aandacht van haar vader te moeten wedijveren met in de eerste plaats een land en in de tweede plaats een jongere broer. Niet dat haar moeder nu zoveel meer naar haar omkijkt. Ze is maar een meisje, immers. Dina rebelleert en wordt van de weeromstuit zo Brits als ze maar kan, praat geen Punjabi, gebruikt shampoo voor blond haar, en kiest in het algemeen precies het tegenovergestelde van wat haar vader goed voor haar vindt, qua opvattingen, waarden en verwachtingen. ‘Ik wil aarden’, zucht ze pathetisch op de tweede pagina, terwijl ze haar handen begraaft in de aarde van hun tuintje.

Migratie is een thema waar Naema Tahir uitgebreide ervaring mee heeft. Ze werd geboren in het Engelse Slough, even ten westen van Londen, verhuisde met twee maanden naar Lahore, Pakistan, en een goede twee jaar later weer naar Slough. Op haar negende kwam haar familie naar Nederland, Etten-Leur, tussen Roosendaal en Breda. Op haar dertiende verhuisde ze opnieuw naar Pakistan en toen ze vijftien was, kwam ze weer terug naar Etten-Leur. Rond haar twintigste ging ze in Leiden rechten studeren, toen ze daarmee klaar was, op haar 26e, ging ze eerst in Den Haag werken voor Buitenlandse Zaken, daarna voor Justitie, en op haar 29e in Lagos, Nigeria, voor de VN-vluchtelingenorganisatie. Na een jaar kwam ze terug naar Den Haag, met 33 ging ze naar Straatsburg, waar ze als mensenrechtenjuriste ging werken voor de Raad van Europa, en sinds drie jaar is ze weer terug in Den Haag. Maar ze is getrouwd met een Nederlandse diplomaat, die nu in het buitenland zit, dus dat brengt alweer heel wat gereis mee.

Eenzaam heden lijkt behoorlijk autobiografisch. Maar het is fictie, verzekert Tahir.

‘Ik heb de vaderfiguur gemodelleerd naar wel twintig mensen die ik ken – en ook naar de vader van de familie Von Trapp, van The Sound of Music. Die heeft zijn vrouw verloren, en is daardoor verhard, hij wil de liefde voor zijn vrouw niet meer voelen, anders gaat hij haar te sterk missen. Om dezelfde reden wil hij ook niet dat zijn kinderen liefde kennen. De vader in mijn boek verliest zichzelf in zijn heimwee, hij voelt pijn en ook schaamte dat hij zijn land heeft verlaten en nooit terug kan gaan en denkt voortdurend aan zijn vader ginds. Eigenlijk versteent hij vanbinnen, en hij wil niet dat zijn kinderen Pakistan helemaal verliezen door Brits te worden, want hij heeft Pakistan voor een stuk verloren en hij voelt zich al kapot, hoe erg moet dat dan voor hen niet zijn… En daardoor krijgt hij allerlei waanideeën.

‘Dat patroon van je helemaal verliezen in heimwee, maar ook nooit meer een thuisland kunnen herwinnen, en dat ook je kinderen niet gunnen, dat heb ik heel vaak bij de eerste generatie migranten gezien. En dat herken ik het meest ook bij Britse Pakistani’s. Het land ligt ook veel verder weg dan voor Turken of Marokkanen hier in Nederland hun land van herkomst.’

Identiteit lijkt het belangrijkste thema in uw boek.

NAEMA TAHIR: Dat is het ook. En weet u waarom? Omdat identiteit zo’n verkeerde focus krijgt in onze samenleving, waardoor wij ze juist zo voeden dat er uiteindelijk een grote radicalisering zal komen. Iedereen heeft het hier in Nederland altijd over al-lochtonen en autochtonen, over moslims en niet-moslims, over Marokkanen en Turken… Terwijl, eigenlijk zou je gewoon moeten kijken naar wat ieders bijdrage aan de samenleving is. Wat is hun economische kracht, wat zijn hun talenten, wat zijn hun ambities, wat zijn hun ideeën, wat is hun agenda? We moeten daarbij ook niet alleen naar de sociaal-culturele aspecten kijken. Want het heeft óók te maken met psychologie, terwijl wij het met zijn allen in het beleid op de identiteit gooien. ‘Het is de islam.’ ‘Het zijn de jongeren die zich misdragen.’ Maar voor ze contact met de maatschappij verliezen, verliezen die jongeren contact met zichzelf. En dáár zie je weinig beleid op gericht worden.

Hoezo?

TAHIR: Wij denken dat een radicaal, een terrorist zich afsluit van de maatschappij, en daardoor radicaliseert. Maar dat is maar één aspect. Want vanbinnen heeft die zich ook afgesloten van zichzelf, van introspectie, van zelfkritiek. Er zijn heel veel mensen die zich niet erkend voelen. Waarom wordt dan niet iedereen een terrorist? Dat komt ook door de emotionele huishouding van mensen. Dus ook daar moet aandacht naartoe gaan. En als je dat niet doet en het constant alleen maar op het culturele gooit, op de islam, dan zal zo’n jongen ook met islam antwoorden. Als je, zoals Wilders doet, de islam verkettert, krijg je daar per definitie islamisme voor terug, dan krijg je de zoektocht naar de ‘zuivere’ islam, dat is de pingpongwedstrijd waar het dan op uitdraait. Ik denk dat beleidsmakers juist naar die subtiliteiten moeten zoeken om de radicalisering tegen te gaan. Maar politiek en subtiliteit, dat gaat nu eenmaal niet samen. Maar juist daarom wil ik dat ook politici dit boek lezen.

De loutere notie ‘identiteit’ is lang verdacht gemaakt als gevaarlijk en dus verwerpelijk.

TAHIR: En dat is verkeerd, identiteit is iets heel belangrijks, maar we moeten ophouden er zoveel over te praten. We moeten gewoon accepteren dat er mensen zijn met meervoudige identiteiten, wie de ruimte moet worden gegund om anders te zijn. De keuze die Dina maakt, om dan maar niets meer met de tradities van haar ouders te maken te willen hebben, zou eigenlijk niet mogen kunnen. Ook ik heb een meervoudige identiteit, en ik zoek à la carte elke dag wat het beste voor mij is om in de maatschappij verder te komen. Als ik in een Pakistaanse omgeving ben, dan weet ik dat bijvoorbeeld brutaal zijn tegenover ouderen niet kan. Prima, dat zijn de normen – en dan zal ik heus nog wel zeggen wat ik wil, maar op een heel andere manier. De Nederlandse manier is dat je keihard onderhandelt. Je moet gewoon nee zeggen, en je mag dingen zeggen als: ‘U bent een draaikont’, dat kan best in Nederland. In de Pakistaanse cultuur kan dat helemaal niet – maar dat betekent daarom niet dat je dus onderdanig bent. Dus die meervoudige identiteit kan best wel, maar waar wij in Nederland vastlopen is: mág je moslim zijn in Nederland? Is het verenigbaar? Kijk maar om je heen: het is verenigbaar, mensen verenigen het elke dag. Een meerderheid van de moslims wil toch vrijheid, wil toch emancipatie.

Wat ze niet willen, en dat is wél een probleem, is dat hun dochters trouwen met niet-moslims. Daar ligt de grens. Dus als er een botsing van beschavingen is, dan is het op het niveau van de huwelijksrelaties. Ik heb het ook zelf meegemaakt, mijn vader wilde me op mijn 27e uithuwelijken aan een Pakistaan, een vreemde van wie ik zelfs de achternaam niet kende. Dat heb ik geweigerd. Maar dat heeft uiteindelijk helaas wel tot een breuk geleid (Tahirs echtgenoot is geen moslim, nvdr.).

Uiteindelijk heeft dat een effect op de integratie. Omdat ze niet mag trouwen met een niet-moslim krijg je al in het begin van het leven van een moslima van die belemmerende regels. Mag ze wel sporten? Mag ze wel een bijbaantje hebben? Want zo kan ze in contact komen met jongens voor ze trouwt en verliefd worden. Dat houdt de ontplooiing van moslimmeisjes tegen, en dat is verkeerd.

De enige manier om daaruit te komen is, opnieuw, door je toch niet te zeer te richten op identiteit, maar door de verschillende identiteiten te aanvaarden, dus een pluriforme samenleving te accepteren, een postmoderne samenleving ook, waarin waarden en waardensystemen gelijk zijn aan elkaar en er dus niet één waarheid is.

Dat zal wel heel wat tijd vergen, en daarom heb je toch uiteindelijk ook sociaaleconomische emancipatie nodig, zodat mensen iets kunnen bereiken in de samenleving op basis van hun talenten. Zo krijg je ook gemeenschappelijke bindingen – als moslims zeggen: ‘Ik ben een moslim, en jij bent geen moslim’, tja, dan kom je niet verder, behalve dan dat je je identiteit markeert. Maar als je zegt: ‘Ik ben een metselaar, en jij bent een betonboer, en jij kunt mij goeie beton leveren’, dan kun je handel drijven, en die kant moet het op. Zeker Nederland is daar een heel geschikt land voor. Maar dan moeten heel veel migranten erkennen dat de economie hier mede sterk is doordat je hier vrij bent. En dat doen ze niet. Ze zeggen alleen, ja, jullie zijn rijk, dat komt door het kolonialisme, of het komt gewoon doordat jullie rijk zijn, maar ze erkennen nooit dat dat ook komt door de vrijheden, door de vrijheid van denken, de vrijheid van religie, waardoor mensen zich in vertrouwen kunnen uiten en in vertrouwen handel kunnen drijven. Je kunt in Nederland de Gouden Gids pakken en een loodgieter bellen en erop vertrouwen dat die niet je zus gaat vermoorden, ook al is hij geen familie. Je kunt erop vertrouwen dat die komt en zaken doet, en dat hij als je iets ondertekent je toch niet gaat flessen omdat hij denkt, jij bent van een rare familie en mijn familie is beter. Zo is het systeem hier niet.

Tussen haakjes: een waardenstelsel dat bewijzen niet nodig acht aangezien zus of zo al in dit Ene Boek staat en-dus-per-definitie-waar-is staat toch niet op dezelfde hoogte als een dat ook bewijzen verlangt voor beweringen?

TAHIR: Natuurlijk. Je moet een rechtsstaat hebben en de mensenrechten moeten gewaarborgd zijn, dat staat boven alles. Maar waardenstelsels die beide respecteren zijn wat mij betreft verder wel gelijkwaardig. Het probleem met de mensenrechten is dat veel moslims iets hebben van, dat is wel een westerse uitvinding hè, wij hebben dat niet nodig. En daar moeten ze echt vanaf.

Maar hoe zouden mensen die ervan overtuigd zijn dat hun de Waarheid is geopenbaard daar afstand van kunnen doen? In dit verband is de hoofddoeken-bij-de-overheidkwestie die in Vlaanderen de laatste tijd is opgeflakkerd misschien wel een lakmoesproef.

TAHIR: Ik vind: wat de rechtsstaat betreft, geldt de afspraak dat de overheid neutraal is. En niet alleen moet de overheid neutraliteit uitstralen, ze moet ook de schijn vermijden niet neutraal te zijn. Dat is bij sommige beroepen prangender dan bij andere. Een rechter met een hoofddoek, of een griffier, dat kan echt niet, bij zulke beroepen moet je zelfs de schijn van partijdigheid vermijden. Ik ben zelf moslim, maar dat kan niemand aan mij zien. En dat is nu juist het verschil, daarom bestaat er voor bepaalde beroepen ook uniforme klederdracht bijvoorbeeld. Die moslima’s achten hun geloof dus veel belangrijker dan onderlinge afspraken over neutraliteit in de rechtsstaat. Dat vind ik heel kwalijk, dat zij menen dat dat allemaal moet wijken voor hun persoonlijke geloofsbeleving. Waarom verwacht je dat er voor jou een uitzondering wordt gemaakt?

Anderzijds, wat zo’n publieksloket van een gemeente betreft: als zo’n moslima daar niet kan beslissen over zaken die de mensen die op het gemeentehuis langskomen aangaan en alleen uitvoerend werk doet, dan mag ze die hoofddoek best dragen van mij.

Terug naar het boek: Dina is het eeuwige geëmmer over Pakistan zo zat dat ze voor zichzelf beslist: ik bén helemaal geen Paki-staanse, ik ben een Engelse, o zo! Maar aan het slot daagt haar toch: ook dat is niet waar, ik ben geen van beide, ik hoor eigenlijk nergens bij.

TAHIR: Ja, ik denk dat dat ons lot is, van migranten. En dat is niet altijd even prettig, maar ik kan mijn Pakistaanse roots niet wegvegen, ik kan mijn kleur niet wegvegen. Ik wil bijvoorbeeld erg graag slagen in de maatschappij, dat heb ik altijd gedaan. Maar ik blijf ook altijd die vrouw met de Arabische naam en het Pakistaanse uiterlijk. Ze vragen me altijd: ‘Waar kom je vandaan?’ en dan kan ik wel mooi zeggen: ‘Uit Londen’, maar dan vragen ze toch door, en door, en door. Het gaat wel langzaam weg, bij de vierde, vijfde, zesde generatie zal het wel wegebben, tegen dan zijn we ook allemaal een beetje mixed, maar Dina is tweede generatie, net als ik. Maar ik geloof niet in roots die helemaal ergens liggen waar ik nooit ben geweest – althans, ik ben er wel geweest, ik heb er vier jaar van mijn leven gewoond, maar mijn roots liggen niet daar. Áls ik roots heb, dan zijn het navelstrengroots, die liggen bij mijn ouders.

Tot slot: sommige zinnen in het boek zouden, als ze afkomstig waren van zeg maar een blanke man, meteen als baarlijk racisme gebrandmerkt worden.

TAHIR: Maar Dina ís ook een raciste. Ze zet zich af tegen de Pakistani’s en ze moet racistisch worden om volledig Brits te worden. Om dezelfde reden zet ze zich ook af tegen de Sikhs. En verder ís Eenzaam heden ook gewoon een hard boek. Alles is bewust gedaan, hoor.

NAEMA TAHIR, EENZAAM HEDEN, PROMETHEUS, AMSTERDAM, 252 BLZ., 17,95 EURO.

DOOR HERMAN JACOBS

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content