Ze is de nationale held van Oekraïne. Maar stilaan verschijnen de eerste barsten in de heroïsche status van de vrijgelaten ex-pilote Nadia Savtsjenko. Ze zou onvoorspelbaar en mentaal instabiel zijn. Zelf denkt ze er anders over: ‘Als de mensen me nog altijd als president willen, ga ik akkoord.’
Zodra we het kantoor van de Vaderlandpartij binnenstappen, werpt Nadia Savtsjenko ons een pisnijdige blik toe. Met overduidelijke tegenzin geeft ze een slap handje en gebaart dat we kunnen zitten. ‘Ik ben net terug van een week in Oost-Oekraïne en heb nauwelijks geslapen’, klinkt het dan enigszins verontschuldigend. ‘We zijn naar de frontlinies geweest, ik heb onderhandeld over de vrijlating van andere Oekraïense gevangenen in Rusland – voorlopig zonder concreet resultaat – en we hebben met de bevolking gepraat over de problemen in de regio.’
De oorlog tussen de door Rusland gesteunde rebellen en het Oekraïense leger woedt nog altijd voort in het oosten van het land. Vorige week nog kwamen dertien regeringssoldaten om het leven en raakten tientallen anderen gewond. Het conflict, dat al meer dan twee jaar duurt, heeft al zeker 9.500 doden gekost.
Savtsjenko zucht diep als ze tegenover ons gaat zitten. De 35-jarige ex-gevechtspilote en huidig parlementslid, door president Porosjenko officieel als ‘Held van Oekraïne’ betiteld, heeft sinds haar vrijlating uit de Russische gevangenis op 25 mei nog maar weinig rust gehad. En dat is haar aan te zien. Haar hele wezen oogt afgepeigerd, óp, haar geraspte stem klinkt als die van een doorrookte alcoholist. Ze leeft op koffie, sigaretten en energiedrankjes, vertelde ze aan een journalist.
Savtsjenko werd internationaal bekend toen ze in de zomer van 2014 gevangengenomen werd door een pro-Russische militie in de zelf uitgeroepen Volksrepubliek Loegansk. Ze werd overgebracht naar Rusland en beschuldigd van medeplichtigheid aan de dood van twee Russische journalisten door een mortieraanval. Savtsjenko, op dat moment vrijwilligster bij het nationalistische Aidar Bataljon, zou de opdracht voor die aanval hebben gegeven. Haar advocaten beweerden dat de rebellen haar op dat moment al gevangengenomen hadden. Volgens de Russen zou Nadia zelf illegaal de grens naar Rusland overgestoken zijn en werd ze niet ontvoerd.
Gevangenenruil
De gevechtspilote zat bijna twee jaar in een Russische cel. Ze werd naar eigen zeggen niet gemarteld maar wel geslagen, en moest tegen haar zin psychologische testen ondergaan. Ze ging meermaals in hongerstaking. In maart dit jaar werd ze tot 22 jaar werkkamp veroordeeld wegens moord en het illegaal oversteken van de Russische grens. Intussen deed de Oekraïense regering samen met het Westen verwoede pogingen om haar vrij te krijgen. Verschillende politieke leiders, waaronder Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken John Kerry, vroegen Poetin om haar op vrije voet te stellen, terwijl een aantal Europarlementsleden persoonlijke sancties tegen de Russische leider bepleitten. In Kiev gingen tienduizenden mensen de straat op voor haar vrijlating. Beelden van Savtsjenko in een glazen kooi in de rechtszaal, terwijl ze haar middelvinger naar de rechters opsteekt, gingen de wereld rond. Savtsjenko ontkende alle schuld en riep woedend dat Rusland een derdewereldland was ‘met een totalitair regime en een tiran als dictator’. Ze zei ook dat ze zéker terug zou keren naar Oekraïne, ‘desnoods in een kist’.
Door haar koppige verzet en grote mond groeide ze uit tot het nationale symbool van verzet, de Jeanne d’Arc van Oekraïne. Tijdens haar detentie plaatste de Vaderlandspartij van oud-premier Joelija Timosjenko haar boven aan de kieslijst en kreeg ze een zitje in het parlement. Na lange, verbeten onderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne werd ze eind mei vrijgelaten, in ruil voor twee Russische geheim agenten die een jaar eerder in de buurt van Loegansk door het Oekraïense leger waren opgepakt. Haar bevrijding was een persoonlijke zege voor president Porosjenko, wiens populariteit sinds zijn aanstelling in 2014 alleen maar is gekelderd. De bevolking keek reikhalzend uit naar haar terugkeer, maar die draaide uit op een teleurstelling. Savtsjenko gedroeg zich niet zoals verwacht werd van een kruisvaarder. Op de luchthaven probeerde Joelija Timosjenko haar te omhelzen, maar dat weerde ze af. Ook de bos bloemen die de voormalige premier haar wilde geven, nam ze niet aan. ‘Ik ken haar niet goed genoeg’, was Savtsjenko’s reactie. Waarop ze haar schoenen uittrok en dwars door de menigte op blote voeten over het tarmac wandelde. Tegen de haar omringende journalisten riep ze luid dat ze achteruit moesten gaan, omdat ze het niet meer gewend was veel mensen om zich heen te hebben. Op de sociale media werd ze stevig bekritiseerd om haar gedrag. Het politieke wereldje in Kiev wachtte meesmuilend af hoe ze haar entree in het parlement zou maken. Dat was een bom: ze beschuldigde de halve regering van corruptie en luiheid. De Oekraïense bevolking, murw door de oorlog in het oosten, de slabakkende economie en de sputterende strijd tegen corruptie, vond het prachtig en sloot Savtsjenko nog meer in de armen. Een peiling in juni wees uit dat meer dan 35 procent van de Oekraïners Savtsjenko meer vertrouwde dan de andere politici. Wat natuurlijk voorspelbaar is als je een net vrijgelaten nationale heldin tegenover een horde politici zet in een land met een lange geschiedenis van dubieuze regeringen. Volgens analisten was Savtsjenko onmiskenbaar als winnaar uit de bus gekomen als er op dat moment presidentsverkiezingen geweest waren. Zelf zei ze dat ze best president wilde worden als de mensen dat vroegen. Al is dat in praktijk ondenkbaar, omdat ze totaal geen politieke achtergrond heeft.
Lastige tante
Intussen heeft Savtsjenko laten weten dat ze het ook wel ziet zitten om minister van Defensie te worden. Ze is actief in het comité van Nationale Veiligheid en Defensie, en ze wil – in tegenstelling tot de regering, die weigert te praten met terroristen – met de rebellen in het oosten onderhandelen over vrede.
Critici beweren dat ze werd vrijgelaten om voor Moskou te spioneren en onrust te creëren in Oekraïne. Zelf zei ze tegen de pers dat ze verschillende keren door de Russische geheime dienst FSB was benaderd om hun kant te kiezen, maar dat ze het uiteindelijk hadden opgegeven omdat ze er niet op reageerde.
Maar zo simpel is het niet, zegt Taras Berezovets, een gerenommeerd politiek analist en hoofd van een politiek adviesbureau in Kiev. We zochten hem op vóór het interview met Savtsjenko. ‘Ik weet hoe de FSB werkt – mijn vader was agent bij de KGB (de roemruchte voorloper van de FSB, nvdr). Ze geven gevangenen selectieve informatie, waardoor die een vertekend beeld van de realiteit krijgen. Ik zeg niet dat Savtsjenko een Russische geheim agente is. Maar het is bekend dat ze mentale problemen heeft gehad. Haar collega’s in het Oekraïense leger noemden haar ‘de Kogel’. Toen ze in 2004 met hen in Irak diende, wilde ze sluipschutter worden, zei ze. Omdat ze mensen wilde vermoorden. Ze stond bekend als een lastige tante, een instabiele vrouw. Ik vermoed dat de FSB haar geestelijke en lichamelijke toestand grondig heeft onderzocht en begreep hoe ze haar het beste konden manipuleren. Zo maakten ze bewust een mediafiguur van haar. Feit is dat Savtsjenko in staat is opschudding in het land te veroorzaken. Ze zou bijvoorbeeld tot een nieuwe leider van een volgende Maidanrevolutie kunnen uitgroeien, en dus een dreiging voor de regering zijn. Het lijkt misschien op een complottheorie, maar wij volgen haar nauwgezet en het plaatje klopt. Ik geloof niet dat ze een heldin is. Waarom werd zij niet gemarteld in de gevangenis en alle anderen wel? Ik voorspel dat ze in de toekomst nog voor heel wat tumult zal zorgen, en dat ze Timosjenko’s partij zal ondermijnen. Daarna zal ze van het toneel verdwijnen. Waarschijnlijk zal er ‘iets’ met haar gebeuren. Misschien wordt ze vermoord.’
Hoe dan ook is Berezovets ervan overtuigd dat twee jaar gevangenschap in Rusland serieuze sporen bij Savtsjenko heeft nagelaten.
Intercontinentale raket
Die gevangenschap is niet bepaald geschikt om het interview mee te beginnen, besluiten we na de donderblik waarmee Savtsjenko ons heeft verwelkomd. Maar na een kop thee en sigaret draait ze bij en vertelt ze dat ze zich momenteel een circuspaard voelt.
NADIA SAVTSJENKO: Ik heb geen eigen leven meer, ik draai mee in de politieke molen. Dat is zo intensief en tijdrovend dat ik doodop ben. Ik word geleefd, geef hele dagen interviews aan de media. Terwijl ik liever dingen dóé of naar anderen luister in plaats van te praten.
Waarom hebt u dit interview dan toegestaan?
SAVTSJENKO: (zucht opnieuw diep) Omdat het mijn job is. Eigenlijk doe ik die helemaal niet graag. Ik hield van mijn baan als pilote. Het was de keuze van de bevolking dat ik in de politiek ben beland. Op dat moment zat ik in de gevangenis en was ik niet eens zeker of ik het zou overleven. Ik heb ja gezegd omdat het de beste oplossing leek in mijn omstandigheden. Ik stond er niet bij stil dat ik ooit wérkelijk in de politiek aan de slag zou gaan.
Inmiddels besef ik dat ik in mijn positie als parlementslid voor veranderingen kan zorgen – tenminste: als ik het goed doe. De stem van Oekraïne moet gehoord worden. Omdat de oorlog in dit land nog bitter weinig internationale aandacht krijgt. En omdat de corruptie nog altijd enorm is en we economisch niet vooruitgaan. Ik begin nog maar net, en ik besef dat het complex en allesbehalve gemakkelijk is. De motivatie van de soldaten aan het front zakt iedere dag een beetje dieper. Ze zijn moe en gefrustreerd. Hun liefde voor het land is het enige dat hen op de been houdt. Ik probeer onderhandelingen op te zetten met de rebellen en het ziet ernaar uit dat we daar binnenkort aan kunnen beginnen. Maar… We kunnen alleen fatsoenlijk met elkaar praten als de ‘vriendelijke’ buur uit het oosten zich uit de Donbas-regio terugtrekt. Met andere woorden: Rusland moet ophoepelen. De Russen zouden het beste massaal naar Siberië vertrekken. (grijnst)
En daarna? Bestaat de kans dat Oekraïne ooit weer één land wordt?
SAVTSJENKO: Nee, het zal nooit meer zo worden als vroeger. Maar we kunnen de oorlog stoppen en de relatie tussen oost en west herstellen. De bevolking is het moe, aan beide zijden. De macht in dit land mag niet langer in handen zijn van één man. Dat is waar we op Maidan voor streden. Helaas is dat tot nu toe niet gelukt. Ik ben voor een decentralisatie van de macht, op een manier die ook voordelen heeft voor de mensen in Donbas.
Intussen wordt het staakt-het-vuren door beide kanten constant verbroken en zitten de vredesonderhandelingen muurvast.
SAVTSJENKO: Dus moeten de sancties tegen Rusland nog opgevoerd worden. Ik geloof daarin, het is een sterk drukmiddel. De prijs van de olie moet nog veel verder worden verlaagd, tot 5 dollar per vat. De Russische economie lijdt daar zwaar onder. Maar sancties doorvoeren betekent ook dat we onze eigen handel met Rusland moeten stopzetten. En dat is een probleem, want er wordt veel geld aan verdiend. Ik ben altijd voor een snelle, radicale aanpak van de oorlog in het oosten geweest. Maar als het Westen ons niet militair wil steunen, zullen we het op deze manier moeten doen. We zullen Rusland langzaam uithongeren, de sancties zo ver doordrijven tot het land het mes op de keel voelt.
President Porosjenko is genoemd in de Panama Papers: hij zou belastingen ontdoken hebben. Een groot deel van de bevolking wil dat hij aftreedt. U ook?
SAVTSJENKO: Ja. In andere landen was dat allang gebeurd, bij ons niet. Hier waren we opgelucht dat hij tenminste niet dubbel zoveel had gestolen. Dat is toch krankzinnig? Het zegt genoeg over onze normvervaging: in dit land is corruptie nog altijd de normaalste zaak van de wereld. Daar moet een einde aan komen.
Wilt u nog steeds president worden?
SAVTSJENKO: De pers heeft mij het verkeerde imago aangemeten. Ik ben niet de heldin die ze van me gemaakt hebben, en ik ben ook niet zo radicaal als velen denken. Ik doe het op mijn manier. Die van de gulden middenweg. De bevolking heeft haar buik vol van politici die zich anders voordoen dan ze zijn. Daarom wil ik absoluut mezelf blijven. Willen de mensen me dan nog altijd als president, dan ga ik akkoord. Willen ze de onverschrokken heldin als leider, dan bedank ik voor de eer.
Bent u harder geworden door uw opsluiting in Rusland?
SAVTSJENKO: Ik ben tijdens mijn gevangenschap mezelf gebleven, ben nooit geknakt. Dat had te maken met hoe ik mijn geest kan afsluiten – iedereen doet dat op zijn eigen manier, er is geen pasklare strategie voor. Als ze je zwakke plek vinden, zullen ze die tegen je gebruiken. Vinden ze die niet, zoals bij mij, dan creëren ze gewoon een beeld van je. En zo werd ik neergezet als de moordenaar van twee journalisten, de dochter van Satan zelve.
Meer heb ik daar niet over te zeggen.
Is uw bijnaam – ‘de Kogel’ – nog altijd van toepassing?
SAVTSJENKO: (grijnst) Je kunt beter spreken van een intercontinentale raket.
Kunt u tussen alle verplichtingen door nog een beetje van uw vrijheid genieten?
SAVTSJENKO: Ik realiseer me dat ik het moet hebben van momenten. Geluk is vluchtig. Dus beleef ik bewust de zonsopgang, mijn favoriete muziek onderweg in de auto – zulke dingen. Ik hoop dat ik voldoening zal vinden in de politiek, maar ik mis mijn leven als pilote. Een ding weet ik zeker: ik zál opnieuw vliegen. Die gedachte geeft me rust.
DOOR JOANIE DE RIJKE
De bevolking keek reikhalzend uit naar haar terugkeer, maar die draaide uit op een teleurstelling.
Haar entree in het Oekraïense parlement was een bom: ze beschuldigde de halve regering van corruptie en luiheid.
‘We zullen Rusland langzaam uithongeren, de sancties zo ver doordrijven tot het land het mes op de keel voelt.’
