Moedeloosheid overvalt de Europeaan als hij de ellende van Zaïre ziet. Ten onrechte, zegt de katholieke priester José Mpundu. Maar : ?Het alternatief moet van het volk komen.?

De mondige burger bestaat niet alleen in Europa of België. Ook in Zaïre manifesteert hij zich steeds nadrukkelijker. In een land dat het zowat aan alles ontbreekt, is het goed nieuws dat er zich een assertieve société civile aandient. Ze speelde al een belangrijke rol in het democratiseringsproces en treedt met de verkiezingen in aantocht opnieuw op de voorgrond. Een erg rumoerige, zoniet controversiële figuur is de katholieke priester José Mpundu, de bezieler van de actiegroep Amos. Mpundu, die herhaaldelijk met de kerkelijke hiërarchie in aanvaring kwam en voor het regime persona non grata is, organiseerde in februari 1992 in Kinshasa de Mars van de Hoop, waarbij tientallen mensen door de ordestrijdkrachten werden neergeschoten. Sindsdien wordt Mpundu veelvuldig getreiterd, maar hij haakt niet af. Als het moet, geeft hij iedereen, inclusief de Belgen en het Westen, de volle lading. Onder meer in verband met de verkiezingen en het vele geld dat Europa er voor over heeft.

JOSE MPUNDU : We worden haast onder druk gezet om dat geld te aanvaarden. Het is niet simpel om het te weigeren. Je moet er heel sterk voor zijn. Jullie zeggen wel dat we autonoom zijn, maar toch wordt ons een financiering opgedrongen waardoor we opnieuw in een afhankelijkheidssituatie terecht komen. Precies aan die toestand willen we een einde maken. We willen geen slaven en ook geen kinderen meer zijn.

Als het Westen geen geld geeft, komen er geen verkiezingen en kunnen de huidige machthebbers op hun post blijven.

MPUNDU : Ik zie dat anders. Wij kunnen het volk mobiliseren om het geld zelf bij elkaar te brengen. Als iedereen tienduizend nieuwe zaïres (ongeveer drie frank) geeft, kunnen we de verkiezingen met eigen middelen organiseren. Hoewel de bevolking er zelf niet van overtuigd is niemand leerde ze in zichzelf geloven acht ik onze mensen daartoe bekwaam. Onze potentaten zijn er natuurlijk tegen. We kennen die lui sinds lang. Het zijn oplichters en met het buitenlands geld kunnen ze opnieuw hun bankrekeningen spekken. Ze zullen slechts een deel van het buitenlands geld voor de verkiezingen gebruiken. De rest zullen ze zich toeëigenen, want die techniek beheersen ze tot in de perfectie. Aan die oude praktijken is nog altijd geen einde gemaakt. Het is toch bekend dat premier Kengo wa Dondo en zijn ministers zich de jongste twee jaar schandelijk verrijkten. Ze zijn bang dat de bevolking de zaken zelf in handen neemt en de verkiezingen financiert. Ze beseffen dat de mensen dan heel nauwlettend op het gebruik van het geld zullen toezien en zich zullen organiseren om te verhinderen dat hun centen worden verspild. Daar wil de top van het land vooral niet van weten. Hij heeft daar zijn redenen voor. Als het geld van de mensen zelf komt, verkrijgen ze rechten. Die hebben ze nu niet. De bevolking heeft geen controlerecht en weet niet eens over welke bedragen het gaat.

Waarom zou de bevolking plots niet meer slikken wat ze al meer dan dertig jaar aanvaardt ? Niemand die het beter weet dan president Mobutu.

MPUNDU : Zo is het, maar ik blijf geloven dat we dat kunnen veranderen. De corruptie blijft verder woekeren, omdat we er nooit echt mee gebroken hebben. We hadden nooit de moed om de navelstreng door te knippen. Wij moeten dat doen, niet de Belgen, de Fransen of de Amerikanen. Als het Westen belangstelling voor Zaïre heeft, is het omdat het hier belangen te verdedigen heeft. Dat is jullie goed recht en we kunnen dat niet verhinderen. Het heeft geen zin dat wij het zouden verbieden. Wij moeten ons echter beter en scherper bewust worden van wat goed voor ons is en navenant handelen. Dat vergt moed. We moeten leren consequent te zijn en durven zeggen dat we jullie verkiezingsgeld niet aanvaarden. We moeten het weigeren, zelfs als jullie er heel sterk op aandringen. Desgevallend moeten we zeggen : houdt jullie geld. Ik heb dat herhaaldelijk gedaan. Altijd komt wel iemand je geld aanbieden en probeert je zo schatplichtig en afhankelijk te maken. Het volstaat echter niet dat één individu nee zegt, de hele samenleving moet dat doen.

Deelt u de opinie van Etienne Tshisekedi dat er nu geen verkiezingen nodig zijn ?

MPUNDU : Ik behoor niet tot de fanclub van Etienne Tshisekedi. Trouwens, ik heb hem al drie jaar niet meer gesproken. Ik waardeer zijn kwaliteiten, maar ik ben niet blind voor zijn tekortkomingen. Het is echter een feit dat de Nationale Conferentie hem verkozen heeft. Dat gebeurde op een heel doorzichtige manier en in grote vrijheid. Toch heeft hij zijn functie niet kunnen uitoefenen. De dictator verhinderde het en al diegenen die het democratiseringproces steunden, lieten hem begaan. Europa noch de VS hebben van het wraken van Tshisekedi een breekpunt gemaakt. Wij hebben er alleszins nooit iets van gemerkt. Dat is een probleem. In Haïti werd destijds een priester met een anti-Amerikaans en een anti-imperialistisch discours verkozen. Op alle mogelijke wijzen heeft men hem nadien duidelijk gemaakt dat zijn macht niet kwam van het volk dat hem verkozen had, maar wel van de Amerikanen. Het werkte. Toen hij opnieuw aan de macht kwam, waren zijn eerste dankwoorden voor de Amerikaanse president…

Dat moet ons aan het denken zetten. Voor mij zijn verkiezingen geen garantie dat de samenleving democratisch verankerd is. Meer zelfs ; ik vind dat democratie niet in de eerste plaats een zaak van verkiezingen is. Europa kan daar over meespreken. Wie kwam er in de jaren dertig via verkiezingen aan de macht in Duitsland ? Ook vandaag loopt jullie democratie, ondanks de vele verkiezingen, dikwijls mank. De verkozenen trekken zich vaak niets aan van de belangen van de bevolking. Het verschil tussen Europa en Afrika is echter dat het volk bij jullie wel reageert. Wij laten te gemakkelijk op onze tenen trappen.

Welk alternatief hebt u ?

MPUNDU : Het alternatief kan alleen van het volk komen. Het moet zich daar echter bewust van zijn, want dan pas komt er uitzicht op een andere aanpak. De grote moeilijkheid is dat men dit bewustwordingsproces systematisch verhindert. Men doet het volk voortdurend aan zich zelf twijfelen en zo verdwijnt ook de hoop op een andere aanpak. Uiteindelijk lijkt het erop dat alleen de politieke klasse het land uit de moeilijkheden kan halen. Dat revolteert me. Ik ken vaders, moeders en families die grote verantwoordelijkheden kunnen opnemen. Die kans krijgen ze niet, omdat een kaste zich alle macht heeft toegeëigend. Ze heeft van het algemeen belang haar privé-belang gemaakt.

Zaïre bevindt zich in een dramatische economische crisis. Er moet gehandeld worden. U kunt niet eeuwig blijven palaveren.

MPUNDU : Ik leef in een heel volkse, proletarische buurt. Een buitenwijk van Kinshasa. Er is daar veel miserie, maar de mensen leven. Ze redden het. Uw argumentatie is me bekend. Uiteindelijk gebruikt u onze miserie om een bepaalde orde te verrechtvaardigen. Onze ellende wordt een alibi om het kwaad niet met de wortel uit te rukken. Hoewel velen slechts één keer om de twee dagen kunnen eten, blijven we overeind. Iedereen plant nu groenten en overal zijn er fruitbomen. Mijn zuster eet zelfs kip, omdat ze erin geslaagd is een kleine kwekerij uit de grond te stampen. We houden het vol met een economie, waar jullie zo minachtend over doen. Misschien is ze zelfs veel degelijker dan het internationaal systeem dat men ons in naam van de kapitalistische markteconomie heeft willen opleggen. Economie is voor mij in de eerste plaats produceren om te leven, om de noodzakelijke levensbehoeften te voldoen. Dat is de echte economie.

Dit klinkt erg retro.

MPUNDU : Noem het zoals u wilt. Voor mij heeft het helemaal niets met welke retrobeweging dan ook te maken. Het is wel een manier om de economie haar echte betekenis terug te geven. Zo vermijd je dat ze een bron van uitbuiting wordt en een kans voor de elite om zich te verrijken. Jullie komen ons altijd weer geleerde praatjes over de formele en de informele economie vertellen. Waarover hebben jullie het toch ? Ik koop geen groenten, ik kweek die zelf. In feite kan ik daarmee leven. Ik kan ook zonder vlees. Wat me echter stoort, is dat het Westen deze economie als tweederangs bestempelt en er een pejoratief etiket op kleeft. Waarom vertelt het Westen me altijd dat ik pas gelukkig kan worden als ik dit systeem verlaat en de grote economie binnenstap ? Wat is daar de reden van ? Ik en vele anderen met mij stellen zich die vraag. Jammer genoeg krijgen wij bijna nooit het woord. We tellen blijkbaar niet mee.

Met die informele economie begin je anders tegen het leven en de samenleving aan te kijken. Noodgedwongen moet die zich trouwens op een andere manier organiseren. In onze economie is er geen plaats meer voor profiteurs en uitbuiters.

Bent u ondanks uw radicale en linkse ideëen nog altijd priester ?

MPUNDU : Ik ben geen communist en evenmin marxist. Ik ben een katholieke priester en een overtuigd gelovige. Eén ding moet echter duidelijk zijn : de tijd dat men iemand met de kreten communist en marxist kon veroordelen, is voorbij. De eerste christelijke gemeenschappen kon men even goed als communistisch bestempelen. Die slogans interesseren me niet. De artificiële scheiding van de wereld tussen roden en anderen vind ik onzin. Ik ben mezelf. Ik probeer een goed Zaïrees, een goed mens en een goed priester te zijn.

Komt u als goed Zaïrees voor de integriteit van het grondgebied op ?

MPUNDU : Ik heb grote problemen met deze voorstelling van zaken. In Oost-Zaïre gaat het om veel meer dan de integriteit van het grondgebied. Men wil ons in een heel gevaarlijk spelletje doen meespelen. Gisteren hoorde ik dat een protestantse geestelijke urbi et orbi verklaard heeft dat het territorium en de grenzen van dit land een geschenk van God zijn en dat we die bijgevolg absoluut moeten verdedigen. Ik leefde nochtans in de overtuiging dat deze grenzen eind vorige eeuw op de conferentie van Berlijn zijn vastgelegd. Daar hebben de kolonialen hun buit verdeeld en voor mij is het een hele geruststelling dat God er weinig of niets mee te maken had.

Ze zijn het bijgevolg niet waard dat u er uw leven voor geeft ?

MPUNDU : Voor een grondgebied dat ooit door mensen zoals ik is afgebakend, zal ik mijn leven zeker niet geven. De oorlog in Kivu gaat om veel meer dan het territorium. Als sommigen het probleem daartoe herleiden, is het omdat ze de ware toedracht verborgen willen houden. Deze oorlog is trouwens lang voorbereid. Men liet de situatie verrotten, hoewel men goed wist dat er een onoverzichtelijk drama dreigde. In Rwanda heeft men de dood gebanaliseerd, alsof het leven van geen tel meer is. Sommigen hadden daar belang bij. Er waren er die Mobutu wilden verzwakken, terwijl anderen dan weer de verkiezingen probeerden te verhinderen. Herinner u wat er in Shaba gebeurde. De opzet was toen om heel het land te destabiliseren. Gelukkig hebben de Baluba dat ingezien en het geweld van de Katangezen niet beantwoord. Anders hadden ze in de kaart gespeeld van de lieden die geen verandering in dit land willen. Omdat het in Shaba mislukte, is nu de Kivu-streek aan de beurt. Mensen in Kinshasa, België, Frankrijk, Rwanda en Burundi hebben dit voorbereid en gewild, omdat ze er een dividend van verhopen.

Paul Goossens

Een UDPS-demonstratie ter gelegenheid van het bezoek van staatssecretaris Reginald Moreels aan Zaïre : Verkiezingen zijn geen garantie voor democratie.

Markt in Kinshasa : Wij redden het wel alleen.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content