Ex-oligarch Michail Chodorkovski praat na tien jaar gevangenis voor het eerst uitvoerig over zijn houding tegenover president Vladimir Poetin, zijn leven nu en zijn ideeën voor een oplossing van de crisis in Oekraïne. ‘Rusland moet de weg terugvinden die ons land duizend jaar bewandeld heeft, de Europese weg.’

Hij was ooit de rijkste man van Rusland. Hij draagt jeans en een eenvoudig poloshirt. Sedert december 2013 is Michail Chodorkovski weer een vrij man. Na een jarenlange opsluiting liet president Vladimir Poetin hem tot ieders verrassing naar Duitsland vertrekken. Sindsdien woont de 51-jarige Chodorkovski in Zwitserland.

Reeds in de jaren van Michail Gorbatsjov had de gediplomeerde scheikundige en econoom het basiskapitaal voor een van de eerste privébanken van Rusland gelegd. Na de desintegratie van de Sovjet-Unie werd hij in 1993 onderminister van Energie. Chodorkovski’s opgang ging gepaard met beschuldigingen van corruptie en moord. Halverwege de jaren negentig verwierf hij de firma Yukos voor de habbekrats van zowat 350 miljoen dollar. Zijn tegenprestatie: politieke en financiële steun voor de aangeslagen president Boris Jeltsin.

De oligarch moderniseerde het concern waarvan de marktwaarde uiteindelijk 36 miljard dollar bedroeg. Chodorkovski breidde zijn politieke invloed uit en financierde zowel de regeringspartij als de oppositionele communisten en de liberale partij Jabloko.

Toen hij in 2003 Yukosaandelen aan Amerikaanse olieconcerns wilde verkopen, werd hij gearresteerd en in twee omstreden processen veroordeeld. Vorige week was Chodorkovski in Berlijn waar hij zijn nieuwe project ‘Open Rusland’ presenteerde, een onlineplatform om de pro-Europese krachten in Rusland te bundelen.

Michail Borisovitsj Chodorkovski, u bent nu al negen maanden weer een vrij man. Weet u eigenlijk waarom president Poetin u in december vorig jaar tot ieders verrassing vrijgelaten heeft?

MICHAIL CHODORKOVSKI: Hij wilde gewoon voor de Olympische Winterspelen in Sotsji een goed figuur slaan. En hij wilde zijn intieme vertrouweling Igor Setsjin, de baas van het olieconcern Rosneft die mij in de nor draaide, een hak zetten. Setsjin was in de ogen van Poetin te machtig aan het worden. Bovendien hebben de Duitse bondskanselier Angela Merkel en ex-minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher niet afgelaten. Altijd opnieuw hebben ze bij Poetin aangeklopt. Ze hebben van een kortstondig tijdvenster gebruik gemaakt. Door het toespitsen van het Oekraïneconflict zou het zich weer gesloten hebben. In het huidige Rusland zou ik niet vrijgekomen zijn.

Waren er voorwaarden aan uw vrijlating verbonden, bijvoorbeeld dat u geen politieke uitspraken zou doen?

CHODORKOVSKI: Nee, maar ik schreef in mijn brief aan Poetin dat ik het vermogen van mijn olieconcern Yukos niet zou terugvorderen en dat ik me tot aan de herfst alleen met mijn gezin zou bezighouden. Daar waren droevige redenen voor. De artsen van mijn moeder hadden destijds geconstateerd dat ze nog slechts een jaar te leven had. Ook dat heb ik Poetin destijds geschreven. En ik ben hem dankbaar voor de oplossing die gevonden werd. Ik was blij dat ik me toen om mijn moeder kon bekommeren. Ze werd in Berlijn behandeld en is er in augustus gestorven. Eind augustus zou mijn tijd in het kamp bovendien afgelopen zijn. Ik zou hoe dan ook een vrij man geweest zijn.

U neemt nu weer het werk van uw oude stichting op. De naam ervan is programmatisch, ze heet ‘Open Rusland’. Is dat een opzettelijke provocatie aan het adres van Poetin?

CHODORKOVSKI: Dat ik na mijn vrijlating niet voor altijd mijn handen in de schoot zou leggen, wist Poetin ook. Mijn geboorteland is geen democratie, maar een autoritair systeem. Dat zou ik willen veranderen, ook al is er in Rusland steeds minder ruimte voor politieke activiteiten. Rusland moet de weg terugvinden die ons land duizend jaar bewandeld heeft, de Europese weg. Rusland maakt deel uit van de Europees-Atlantische civilisatie.

Zult u zich nu weer volop in de Russische politiek gooien?

CHODORKOVSKI: Er is vandaag de dag in Rusland geen open en faire politieke competitie waarin dat mogelijk zou zijn.

U kunt zich dus niet voorstellen dat u ooit nog Russisch premier of president wordt?

CHODORKOVSKI: Ik ben niet eens van plan om een partij op te richten. Ik heb geen zin om aan pseudoverkiezingen deel te nemen zoals die bij ons van tijd tot tijd plaatsvinden, zoals laatst nog tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in Moskou. Ik wil me maatschappelijk engageren. En het kan me niet schelen als heel wat mensen dat ook als een politiek engagement zouden beschouwen.

Maar als Poetin dat zo zou zien, moet u misschien een nieuw, een derde proces vrezen.

CHODORKOVSKI: Dat is mogelijk, maar daar lig ik niet van wakker. Ik zie in Poetin geen vijand.

Dat is een verrassende uitspraak. Hij heeft u tien jaar in het kamp gestopt en uw olieconcern Yukos ontmanteld.

CHODORKOVSKI: Maar bepaalde grenzen heeft hij nooit overschreden. Hij is nooit gewelddadig tegen mijn gezin opgetreden. Poetin is mijn politieke tegenstander. Als hem niet bevalt wat ik schrijf, zeg en doe, is dat goed. Dat betekent dan dat ik mijn werk goed doe. Als het hem niet kon schelen, zou dat betekenen dat ik mijn werk slecht doe.

Toen u in het kamp gevangenzat, hebt u gedurende twee jaar brieven geschreven en gepubliceerd waarin u een zeker respect voor Poetin opbracht, hoewel hij de beste jaren van uw leven gestolen heeft.

CHODORKOVSKI: Ik haat hem niet. We zijn er beiden van overtuigd dat Rusland een sterk land moet zijn. Samen met Poetin vind ik dat de territoriale integriteit van Rusland de grootste prioriteit heeft. Over de soevereiniteit van Rusland valt niet te marchanderen.

In een interview met het Moskouse oppositionele magazine The New Times hebt u gezegd dat u op elk ogenblik klaar staat om voor Rusland de wapens op te nemen, bijvoorbeeld om de afscheuring van de Kaukasus te verhinderen.

CHODORKOVSKI: Europa en de wereld moeten één ding begrijpen: als Rusland uiteenvalt, zal dat niet zo vreedzaam gebeuren als bij de scheiding van Tsjechië en Slowakije na het einde van de Koude Oorlog. Mijn volk heeft al genoeg onder de desintegratie van de Sovjet-Unie geleden. Wat zou er niet allemaal dreigen te gebeuren als binnen dezelfde generatie nog eens een tweede desintegratieproces zou plaatsvinden dat twintig tot dertig miljoen Russen zou treffen?

Vreest u soms een burgeroorlog?

CHODORKOVSKI: Exact, elke succesvolle separatistische beweging binnen Rusland zou een stap in de richting van die afgrond zijn. De dissident en winnaar van de Nobelprijs literatuur Alexander Solsjenitsyn heeft al jaren geleden onze opdracht gedefinieerd. We moeten het Russische volk als een eenheid handhaven. Ook vanuit dat perspectief is Poetins Oekraïnebeleid onverantwoordelijk.

Er zijn mensen die u ervan verdenken dat u uw verklaringen over de territoriale eenheid van Rusland alleen als springplank voor een politieke functie wilt gebruiken.

CHODORKOVSKI: Mijn overtuiging had ik altijd al. Wie meent dat dit alleen maar tactiek is, wil ik graag op het hart drukken dat ik met die overtuiging zal sterven.

Nu klinkt u bijna even pathetisch als Poetin.

CHODORKOVSKI: Laten we dan eindelijk over de fundamentele verschillen tussen mij en Poetin praten. Poetins heerschappij steunt enkel en alleen op zijn machtswil, hij duldt niemand naast zich. Poetin dwingt zijn medewerkers en adviseurs tot onvoorwaardelijke loyaliteit doordat hij over iedereen compromitterend materiaal laat verzamelen. Er zijn alleen maar jaknikkers in zijn omgeving. In 2003, voor mijn arrestatie, dacht ik nog dat de corruptie een probleem van hier en daar een staatsfunctionaris was. Pas later heb ik begrepen dat de corruptie het determinerend instrument van Poetins heerschappij is. Dat systeem moet vernietigd worden. Poetin kwam aan het hoofd van de staat zonder ook maar enige ervaring te hebben met de leiding die hij eraan moest geven. Dat is de reden waarom hij naar die methoden greep.

Voor hij in 1999 door Boris Jeltsin tot premier werd benoemd, was Poetin gedurende jaren viceburgemeester in Sint-Petersburg, daarna gedurende een jaar het hoofd van de binnenlandse geheime dienst FSB.

CHODORKOVSKI: Maar Poetin begrijpt niet dat hij eerlijke vormen van feedback uit het volk nodig heeft. Tot nu toe heeft hij veel geluk gehad. De hoge olieprijs heeft hem geholpen bij het maskeren van zijn fouten. Ik weet uit eigen ervaring dat je een concern zoals Yukos misschien van bovenaf kunt leiden. Maar ook dat is niet ideaal. Voor een land als Rusland volstaat het niet om beslissingen van boven naar onderen door te geven. Je moet ervoor zorgen dat de mensen aan het beslissingsproces kunnen participeren.

Poetin en de meesten van zijn adviseurs zien het omgekeerd: meer vrijheid en regionalisering in plaats van strakke commandostructuren zouden leiden tot het uiteenvallen van het land, zeggen ze. Maakt u zich geen illusies?

CHODORKOVSKI: Goed mogelijk dat Poetins model in een klein land als Singapore functioneert, maar voor Rusland deugt het niet. Autoritaire regimes zijn per definitie instabiel. Ook in een democratie krijgen de burgers genoeg van een politicus die heel lang regeert.

Hoe zou Rusland dan geleid moeten worden?

CHODORKOVSKI: Rusland heeft op korte termijn wel degelijk een sterke, door het volk verkozen president nodig. Maar hij mag niet de enige figuur op het politiek veld zijn. Ik ben een voorstander van het Europese model van de deling der machten. Een kruk steunt niet op één poot, maar op drie en nog beter op vier poten. Regering, parlement en justitie zijn de drie pijlers van de machtsdeling, de vierde pijler zie ik in de civiele maatschappij met een vrije pers. Het is verkeerd dat zelfs burgemeesters van provinciestadjes door Moskou gedirigeerd worden. Zo’n burgemeester luistert niet naar zijn burgers, maar naar wie hem benoemd heeft en hem de laan uit kan sturen.

Gelooft u dat Rusland werkelijk als een westerse federale staat bestuurd kan worden?

CHODORKOVSKI: Om het even wie na een bittere crisis en een harde controverse de opvolger van Poetin wordt: hij zal een krachtige oppositie moeten aanvaarden. Daarom heeft Rusland een sterk parlement nodig, een onafhankelijke rechtsspraak en vrije verkiezingen.

Hoe groot is het gevaar dat bij vrije verkiezingen een politicus aan de macht komt die zich niet aan Europese waarden gebonden voelt?

CHODORKOVSKI: Dat kan gebeuren. Maar de heerschappij van zo’n politicus zou slechts van korte duur zijn. Poetin zelf zal de autoritaire weg tot het bittere einde bewandelen. Dan zal dit model zich economisch en in de ogen van de bevolking overleefd hebben.

Blijft dan uiteindelijk alleen nog de revolutie tegen Poetin als uitweg over?

CHODORKOVSKI: Een machtswissel via democratische middelen is helaas weinig waarschijnlijk. Het gaat er alleen nog om of er weinig of veel bloed vloeit. Hoe langer Poetin aan de macht blijft, hoe waarschijnlijker een groot bloedbad wordt.

U vreest een volksopstand?

CHODORKOVSKI: Ja, ik zie het als mijn taak om de machtswissel te bespoedigen en zodanig op te vangen dat zo weinig mogelijk mensen daaronder te lijden hebben. Poetins koers in de eerste helft van het jaar maakt die taak niet gemakkelijker. Oekraïne is zijn grootste fout. Poetin ziet Oekraïne als een deel van de Russische wereld en wil absoluut verhinderen dat het zich in de richting van het Westen beweegt.

Denkt u niet ook dat Oekraïne een deel van de Russische wereld is?

CHODORKOVSKI: Behalve West-Oekraïne hebben we gemeenschappelijke historische wortels. Dat heb ik ook gezegd toen ik in maart en april in Kiev was. Oekraïne en Rusland zijn een geheel. Maar door zijn optreden heeft Poetin het potentieel voor een gemeenschappelijke ontwikkeling vernietigd. In het proces van toenadering tot Europa hadden we elkaar kunnen vinden. Samen met de Wit-Russen zouden Russen en Oekraïners dan weer één volk geweest zijn – zonder grenzen en barrières en met een maximale economische en culturele uitwisseling. Nu zijn we voor decennia teruggeworpen. Onze volkeren moeten voor die dwaalweg duur betalen.

Hoe kan de angel uit de Oekraïnecrisis gehaald worden?

CHODORKOVSKI: We moeten zo veel mogelijk contacten tussen de volkeren handhaven. Om dat te bereiken, wil ik ook met onze beweging Open Rusland een bijdrage leveren. Zodat we vrienden hebben en de emmers klaarstaan als het tijd wordt om de stenen op te rapen, zoals we in Rusland zeggen. Om het even wie er na Poetin regeert, hij zal het probleem van de Krimannexatie moeten oplossen.

En hoe moet dat in zijn werk gaan?

CHODORKOVSKI: Doordat Rusland en Oekraïne zich in de richting van Europa bewegen en economisch nauwer gaan samenwerken.

Is het Westen mee verantwoordelijk voor de crisis in Oekraïne?

CHODORKOVSKI: Ik hou niet van Poetins argumentatie dat hij als het ware gedwongen was om zo te handelen omdat de Europese Unie Oekraïne in haar invloedssfeer wilde binnenhalen. Als een land soeverein is, moet het zelf beslissen welke weg het wil opgaan. Maar het Westen heeft wel degelijk met zijn zogenaamde Realpolitik voedsel gegeven aan Poetins overtuiging dat hij en zijn omgeving zich alles mogen permitteren. De boodschap was: laat ons goede zaken doen, voor de rest mag alles.

Zou u het toelaten dat Oekraïne in de NAVO komt en dat Rusland eventueel de basis van zijn Zwarte Zeevloot op de Krim verliest?

CHODORKOVSKI: Het ging toch helemaal niet om de vloot? Niemand in Kiev wilde het op lange termijn afgesloten pachtverdrag opzeggen. Omdat ik een militaire opleiding genoten heb, kijk ik zeer gelaten naar de oorlogsschepen die in een plas drijven die Zwarte Zee heet. Als iemand daaraan geld wil spenderen, moet hij dat maar doen. We leven in de 21e eeuw met atoomwapens die vanaf een afstand van duizenden kilometers gestuurd kunnen worden.

Hoe komt het dat Poetin zo geliefd is als hij zo veel fouten maakt?

CHODORKOVSKI: De Russische samenleving bevindt zich in een toestand van hysterie. Maar om het Poetinenthousiasme te handhaven, zijn er almaar sterkere doses van de nationaal-chauvinistische drug nodig. De geschiedenis leert dat zoiets slecht afloopt. Poetin verhevigt een stroming die hem op elk moment kan wegspoelen. Dat is de essentie van elke massahysterie.

De Russische president heeft zich het imago van een koele machtsstrateeg aangemeten. Is hij dat werkelijk?

CHODORKOVSKI: Hij is een zeer emotioneel mens. Ook bij de beslissing of Rusland officieel Oekraïne binnenmarcheert of niet, zal hij zich door zijn emoties laten leiden.

Wat is het grootste probleem: Poetin, of het conservatieve volk dat naar nieuwe imperiale grootheid hunkert?

CHODORKOVSKI: Het Russische volk is gevoelig voor propaganda. Pas als het te laat is, realiseren ze zich allemaal dat ze in een eenrichtingsstraat vastgeklemd zitten. Zo is dat nu met de Krim. Het begint de Moskouse elite langzaam te dagen dat de annexatie van het schiereiland een fout was.

U woont ver weg van Moskou in Zwitserland. Hoe houdt u zich op de hoogte over de gebeurtenissen in uw geboorteland?

CHODORKOVSKI: De grenzen zijn nog altijd niet gesloten. Ik ontmoet veel mensen die uit Rusland komen en ik communiceer met vrienden telefonisch en via skype. Ik heb mijn contacten nog.

Een arbitragehof in Den Haag heeft uw ex-partners bij Yukos 50 miljard dollar toegewezen. U hebt zelfs niet eens geklaagd. Bezit u nog altijd 1,7 miljard dollar, zoals de Russische editie van Forbes vermoedt?

CHODORKOVSKI: Ik heb genoeg geld. Maar geloof me, een miljard dollar heb ik niet.

Dus geen voetbalclubs en jachten, zoals Roman Abramovitsj?

CHODORKOVSKI: Alleen als ik een groot voetbalfan zou zijn. Maar ik ben er geen. Ik heb geld genoeg om een jacht te kopen als ik dat zou willen. Maar dat vind ik niet belangrijk.

Hoe ziet uw dagelijkse leven in Zwitserland eruit?

CHODORKOVSKI: Ik leef daar met mijn vrouw. Twee kinderen gaan in de buurt naar school. Mijn dochter uit Londen komt vaak op bezoek. Mijn zoon leeft met de kleinkinderen in New York. Ik reis veel en heb een kantoor in Londen en nu ook in Praag.

Hebt u last van wroeging over de zonden waarmee uw opgang in de jaren negentig gepaard ging?

CHODORKOVSKI: In de luttele uren die me na het werk resteren, heb ik niet de neiging om mezelf te gaan kwellen. Wat gebeurd is, kun je niet ongedaan maken. Als je onrecht hebt begaan, moet je het weer goed maken. En als dat niet meer mogelijk is, moet je iets anders doen wat goed is en wat tegen het onrecht opweegt.

En daaraan werkt u nu?

CHODORKOVSKI: Ik doe mijn best om goed te doen. De balans moet de goede God dan maar opmaken.

Voor het meststofconcern Apatit betaalde u destijds de belachelijke som van 225.000 dollar op een veiling waarin u meerdere firma’s als stromannen liet opdraven die dan de ene na de andere opgaven. Tot de firma die de laagste prijs bood de toewijzing kreeg. Daarna hebt u de meststoffen goedkoop laten opkopen en duur op de wereldmarkt verkocht. De Russische staat inde daarvoor nauwelijks belastingen. Was dat rechtvaardig?

CHODORKOVSKI: U stelt het nogal eenzijdig voor. In elk geval hebben we met Apatit en ook met Yukos concerns opgericht die internationaal competitief waren. Misschien was het een fout van de privatisering dat alleen de jongeren, die snel naar het kapitalisme konden omschakelen, aan hun trekken kwamen. Destijds heb ik niet begrepen dat wat we deden weliswaar niet tegen de wet, maar toch onrechtvaardig was. Nu doe ik mijn best om wat u mijn zonden noemt weer goed te maken.

Igor Setsjin, de baas van de staatsoliereus Rosneft, heeft u onlangs verweten dat u de man achter de schermen van een aantal moordopdrachten was, bijvoorbeeld van de moord op de burgemeester van de oliestad Neftejoegansk.

CHODORKOVSKI: Zoals het Russische rechtssysteem nu functioneert, moet één ding toch volkomen duidelijk zijn: als ze ook maar de kleinste kans hadden gezien om me daarvan te beschuldigen, zouden ze het niet verzuimd hebben. En wees verder alstublieft een beetje logisch in het beoordelen van de kwestie-Neftejoegansk. Als die burgemeester ons werkelijk zozeer had dwarsgezeten, dan hadden we onze firma gewoonweg in de buurt kunnen laten registreren, daar waar de olie vandaan komt.

Setsjin heeft het vermoeden geuit dat u en uw partner Leonid Nevslin zich op hem wilden wreken. Klopt dat?

CHODORKOVSKI: Als iemand die Yukos heeft leeggeroofd kan hij niet op onze goodwill rekenen. Maar ik zou meneer Setsjin willen geruststellen. Zijn lot is niet het belangrijkste in mijn leven.

Hebt u heimwee naar uw oude geboorteland?

CHODORKOVSKI: Ik beschouw me niet als een emigrant. Want ik leef zoals ik in mijn land zou leven, ook al woon ik niet in Rusland. Ik leef voor Rusland en zijn belangen. Als het moet, sterf ik voor Rusland en zijn belangen.

DOOR MATTHIAS SCHEPP; © Der Spiegel

‘Het begint de Moskouse elite langzaam te dagen dat de annexatie van de Krim een fout was.

‘Poetin dwingt zijn medewerkers en adviseurs tot onvoorwaardelijke loyaliteit doordat hij over iedereen compromitterend materiaal laat verzamelen.’

‘Ik heb genoeg geld. Maar geloof me, een miljard dollar heb ik niet.’