Ann Peuteman

Gratis bussen, gratis onderwijs, gratis elektriciteit. De SP.A heeft het biefstukkensocialisme herontdekt. Eén ding wordt daarbij wel eens uit het oog verloren: ’there’s no such thing as a free meal’.

Met maar zeven werken van barmhartigheid kan een moderne politieke partij haar pap niet langer koelen. In de huidige middenklassemaatschappij zijn er niet zo heel veel hongerige monden meer te voeden. Dus hebben de Vlaamse socialisten een paar nieuwe ‘werken’ aan het christelijk geïnspireerde lijstje toegevoegd: de chauffeurs op de sporen zetten, de cultuurbarbaren cultiveren, de onwetenden onderwijzen, de verbruikers elektriciteit geven en de belastingbetalers ontzien. Vanzelfsprekend allemaal met veelvuldig gebruik van het magische woord ‘gratis’.

Toen Steve Stevaert (SP.A) de Hasselaars destijds gratis de bus op stuurde, gaf hij de aanzet voor een trend die dezer dagen de Vlaamse politiek – en dan vooral de SP.A – overheerst. Een sterk staaltje politieke strategie, zo blijkt. Vlaams minister Stevaert is zonder concurrentie hét symbool van de gratis-politiek, en een handvol copycats is de meester ondertussen gevolgd – zij het niet altijd even overtuigend. ‘Stevaert heeft op die manier een heel herkenbaar imago gecreëerd, zowel voor zichzelf als voor zijn partij. In zekere zin hebben de socialisten een gat in de markt gevonden’, zegt Carl Devos, professor Politieke Wetenschappen aan de Gentse Universiteit. ‘De SP.A wil niet langer beschouwd worden als een partij die zich alleen met sukkelaars en losers bezighoudt, omdat ze daar de verkiezingen niet meer mee kunnen winnen. Dus richten ze zich simpelweg op iederéén: arm en rijk samen gratis de bus op.’

Een simpel discours, vertolkt door een minister die het al even simpel kan uitleggen. Ook Agalev-boegbeeld Jos Geysels kan daar waardering voor opbrengen. ‘Ik heb helemaal niets tegen populaire maatregelen, wel tegen populisme. Het is zelfs goed dat een politiek discours simpel wordt gehouden, zolang het maar niet simplistisch wordt.’ Voorlopig lijkt de strategie in ieder geval te werken: Stevaert en de overige Teletubbies worden steeds populairder en schragen de hele partij. ‘Dat is een recept voor succes op 15 juni volgend jaar, maar op lange termijn kan dat fataal zijn’, aldus Devos. ‘De partij is afhankelijk van het electorale succes van een handvol mensen.’ Of de socialistische boys band straks breed glimlachend langs de electorale kassa mag passeren, zal vooral van hun geloofwaardigheid afhangen.

Met andere woorden: is de gratis-politiek meer dan een strategisch glijmiddel? Volgens SP.A-voorzitter Patrick Janssens wél: het is een moderne manier om aan sociale herverdeling te doen. ‘Natuurlijk is het meegenomen dat iederéén die maatregelen positief vindt’, zegt hij. ‘ A poor man needs a bargain, a rich man loves a bargain. Dat is het geniale van dit verhaal.’ En volgens de voorzitter is het nog heel socialistisch ook. ‘Wie sommige gemeenschapsvoorzieningen gratis maakt voor arm én rijk, gaat uit van de gelijkheid van alle burgers. Als dat niet socialistisch is, wat dan wel?’ Daar heeft hij een punt: niemand kan ontkennen dat zo’n gratis-maatregel het meeste impact heeft op de laagste inkomens. Sociale herverdeling, jawel.

‘Mooi verhaaltje’, zegt Devos. ‘Maar dat betekent nog niet dat het een louter socialistisch idee is. Een liberaal populist zou perfect geloofwaardig zijn als hij verkondigt dat de burger zo al te veel belastingen betaalt en dus geen euro meer hoeft neer te tellen voor gemeenschapsvoorzieningen. Ziedaar de blauwe gratis-politiek!’

UIT SOLIDARITEIT, MENEER

De Vlaamse socialisten willen natuurlijk niet álles voor niks weggeven. ‘Alleen gemeenschapsvoorzieningen waarop iedereen recht heeft en die tegemoetkomen aan een basisbehoefte in onze moderne samenleving, zoals onderwijs en mobiliteit’, zegt Janssens. ‘Er mogen ook niet al te veel negatieve effecten voor de samenleving zijn als de consumptie van een bepaalde dienst wordt gestimuleerd. Daar voldoet bijvoorbeeld openbaar vervoer aan: het maakt weinig uit of een bus het traject leeg of vol rijdt.’

Of iets ‘niet al te veel negatieve effecten’ heeft, is een beetje moeilijk om te meten. En tegenwoordig is ook niet meer evident wat een basisbehoefte is en wat niet. Is informatie een basisbehoefte? Moeten kranten gratis? Internettoegang voor iedereen? Het gevaar bestaat dat burgers die geen beroep op de gratis diensten doen, op termijn gaan morren omdat ze die toch mee financieren. Tegen een kosteloos stukje elektriciteit is niemand – behalve dan de elektriciteitsproducenten die ervoor moeten opdraaien – omdat iedereen dat gebruikt. Over gratis openbaar vervoer wordt her en der wel al gezeurd: ‘Waarom moet ik betalen zodat al die oudjes, met een klein of groot pensioen, gratis op de bus kunnen?’ Uit solidariteit, meneer.

Al is het helemaal niet duidelijk hoe solidair de gratis-politiek in wezen is. ‘Als we dingen kosteloos maken, moeten we erover waken dat het solidariteitsprincipe behouden blijft. En solidariteit is nooit gratis’, zegt Jos Geysels. Volgens de groene voorman wordt er ook te weinig rekening gehouden met de gevolgen: als iets gratis wordt, moet dat een knik in de curve veroorzaken. Geysels: ‘Het ziet er bijvoorbeeld wel naar uit dat gratis openbaar stadsvervoer voor een ommekeer op het vlak van mobiliteit zorgt. Maar als iemand zomaar een busabonnement krijgt omdat hij zijn tweede auto heeft ingeleverd, voldoet dat duidelijk niet aan die criteria.’

Een overheid die vooruitkijkt, kan natuurlijk niet als een wilde weldoener tekeergaan. Die moet keuzes maken, sparen en soms zelfs onpopulaire maatregelen nemen. ‘Ik wil dat mijn kleinkinderen over dertig jaar nog kunnen genieten van een beetje groen, stilte en onvervuilde lucht’, aldus Geysels. ‘Daartoe moeten we vandaag maatregelen nemen. Maar daar is politieke moed voor nodig, want het betekent dat sommigen méér zullen moeten bijdragen.’

De SP.A heeft alvast de politieke moed om voor sommige voorzieningen wél gewoon een vergoeding te vragen. Het klassieke voorbeeld daarvan is de gezondheidszorg: het zou al te gek zijn om elke medische behandeling gratis aan te bieden, want dat veroorzaakt overconsumptie. Bovendien hebben artsen en ziekenhuizen er alle belang bij om de ‘consumptie’ van gezondheidszorg op te trekken omdat ze er hun boterham mee verdienen. Janssens: ‘Daarom moeten we in de gezondheidszorg remgeld aanrekenen om de consumptie binnen de perken te houden. Daarbij moeten we er wel voor zorgen dat niemand van gezondheidszorg verstoken blijft omdat hij die niet kan betalen. Vandaar dat minister van Sociale Zaken Frank Vandenbroucke (SP.A.) de maximumfactuur heeft ingevoerd.’

DE SNOEPDOOS STAAT OPEN

Het gratis aanbieden van gemeenschapsvoorzieningen is een politieke keuze die logischerwijs met belastingverhogingen samengaat. Maar zo denkt paars-groen er niet over: de belastingen moeten net omlaag. ‘Weer een bewijs dat de Vlaamse regering geen keuzes maakt’, zegt Vlaams parlementslid Johan Sauwens (CD&V). Als Vlaams minister (toen nog VU) maakte hij in 1999 van dichtbij mee hoe paars-groen de populaire toer opging. ‘De vorige regeringen die ik heb meegemaakt, moesten besparen en konden daardoor niet anders dan keuzes maken. Dus schrok ik nogal van de sfeer in deze regering. In 1999 kwam de minister-president binnen met de boodschap: Nu kan het niet meer op! CD&V zit minstens voor twintig jaar in de oppositie, want Petercam voorspelt een economische groei van 4 procent.

De snoepdoos werd opengemaakt en de vier Vlaamse coalitiepartners konden hun verlanglijstjes beginnen af te punten. Iets wat de voorbije jaren herhaaldelijk voor een clash van tegengestelde belangen heeft gezorgd. Tussen ecologie en economie bijvoorbeeld, maar ook tussen belastingverlagingen en solidariteit. De VLD heeft een grote dada: de belastingen moeten omlaag. En in plaats van zich ertegen te verzetten, springen de socialisten vlotjes op die blauwe kar. Sterker nog: ze slagen erin het hele belastingdiscours naar hun hand te zetten. ‘De gratis-politiek is op zich al een vorm van belastingverlaging’, zegt Janssens. ‘Daarnaast willen wij ook alle belastingen afschaffen die niet afhankelijk zijn van het inkomen, zoals het kijk- en luistergeld. Gelooft u me, had de SP.A niet zwaar op de discussie gewogen, dat was de belastingverlaging een stuk minder sociaal geweest.’

Dat de SP.A onrechtvaardige belastingen wil zien verdwijnen, kan Sauwens heel goed begrijpen. ‘Ik kan Stevaert bijvoorbeeld wel volgen als hij zegt dat huisvuilbelasting onrechtvaardig is’, zegt hij. ‘Maar als die wordt afgeschaft, moet de samenleving gewoon op een andere manier voor de ophaling en verwerking van huishoudelijk afval betalen. En dat zegt de minister er wijselijk nooit bij. Bovendien verhoogt de afschaffing van forfaitaire belastingen de fiscale druk op de groep met een gemiddeld inkomen.’

Toch blijken de meeste mensen ondertussen heel goed te beseffen dat ze onrechtstreeks voor gratis diensten betalen. ‘Tuurlijk weten ze dat’, zegt Janssens. ‘De mensen zijn niet dom. Wat gratis is, wordt via de progressieve belastingen gefinancierd. Daarom moeten we die voorzieningen ook voor iederéén kosteloos maken: algemene middelen kun je niet voor één bepaalde inkomensgroep gebruiken. Dat zou sociale herverdeling in het kwadraat zijn.’

Als de belastingen niet stijgen, hoe worden die gratis initiatieven dan wél gefinancierd? ‘Vaak op een heel ingewikkelde manier’, aldus Sauwens. ‘Bovendien worden die maatregelen meestal veel mooier voorgesteld dan ze in werkelijkheid zijn. De 100 kWh gratis elektriciteit is bijvoorbeeld in de plaats gekomen van tariefkortingen die al gepland waren. De maatregel vervalt trouwens als de elektriciteitsmarkt volgend jaar volledig vrij wordt gemaakt.’

Ook de afschaffing van het kijk- en luistergeld blijkt niet eenzijdig positief (zie kader). Sauwens: ‘Het heeft onder meer een negatieve weerslag op de index van consumptieprijzen. Daardoor zullen de lonen en pensioenen, die aan die index gebonden zijn, minder snel stijgen.’

Bovendien nopen al die initiatieven de Vlaamse regering ertoe om verschillende kosten naar de gemeenten door te schuiven. Met tot gevolg dat de gemeentebelastingen dit jaar volgens berekeningen van De Financieel-Economische Tijd in totaal met 308 miljoen euro stijgen. ‘Elk bestuur zou moeten instaan voor de financiële gevolgen van de eigen beslissingen’, zegt Sauwens. ‘Maar deze Vlaamse regering schuift constant kosten door: ofwel naar de toekomst, ofwel naar lagere besturen. De bevolking ligt toch niet wakker van die grommende burgemeesters en schepenen.’ De hogere gemeentebelastingen heffen natuurlijk voor een stuk de voordelen op van de lastenverlaging, waar vooral de VLD zo trots op is.

Het is twijfelachtig of de overheid eindeloos Sinterklaas zal kunnen blijven spelen. Onder de taalgrens wordt nu al gefluisterd dat de belastingverlaging na de verkiezingen misschien teruggeschroefd moet worden. Sauwens: ‘Op den duur zullen er allerlei conflicten opduiken, onder meer omdat de Vlaamse regering niet genoeg reserves heeft om haar ambtenaren beter te betalen. Boontje komt altijd om zijn loontje. Al blijft het stielbederf: de mensen gaan denken dat de regering een gouden ezeltje bezit.’

Als deze of een volgende regering straks de buikriem moet aanhalen, zal ze zich op wel heel glad ijs moeten bewegen: niets meer gratis maken, of een stap verder gaan en bepaalde vergoedingen weer invoeren. ‘Dames en heren, gelieve zo snel mogelijk uw gratis abonnement terug te sturen naar De Lijn.’ Dat wordt wel heel moeilijk in een samenleving waar de mensen er stilaan van overtuigd raken dat de overheid op een berg geld zit en alles dus gratis kan. Geysels: ‘Het gevaar bestaat inderdaad dat mensen dat gaan denken. Maar collectieve voorzieningen zijn niet gratis. Het zijn voorzieningen waar we allemaal samen voor moeten zorgen. Soms kunnen die gratis zijn, maar soms moeten ze ook iets kosten. We moeten daarom goed nadenken voor we het woord gratis gebruiken.’

Voorzichtigheid is ook geboden als de politiek geloofwaardig wil blijven. Devos: ‘De burgers verkiezen politici, geven hen dus macht en het beleid dat ze daarvoor in de plaats krijgen is te simpel voor woorden: we maken alles gratis.’ Dat is de weg van de minste weerstand. Het kan bij de kiezers het gevoel oproepen dat velen in een museum voor moderne kunst ervaren: zo kunnen wij het ook.

Maar voorlopig lijkt de gratis-politiek toch vooral positief te zijn. Tot spijt van wie het hen benijdt: de SP.A-ministers worden door velen op handen gedragen en zijn er met hun verstaanbare betoog zelfs in geslaagd de interesse in politiek aan te wakkeren. Het ongeloof van de oppositie en het occasionele gemor van de coalitiepartners kunnen het gratis-betoog maar af en toe overstemmen. ‘Eén ding is zeker’, zegt Sauwens droog. ‘Als CD&V in de volgende regering stapt, moeten we in ieder geval de portefeuille Begroting en Financiën aan ons laten voorbijgaan.’

Ann Peuteman

‘Een liberaal populist zou het gratis-discours perfect in een blauw jasje kunnen steken.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content