Vier maanden na de dood van Pim Fortuyn blijkt diens ‘erfenis’ in Nederland alleen tot politieke chaos te leiden. De Vlaming Chris Dercon, acht jaar lang directeur van Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, neemt de wijk naar Duitsland: ‘Een boek citeren mag daar nog. Zelfs twee als je wilt.’

Wie al eens een woord met meer dan drie lettergrepen gebruikt, wordt in Nederland algauw een omgevallen boekenkast genoemd. Het overkwam de Vlaming Chris Dercon (44) wel vaker. Hij maakte van eruditie dan maar zijn handelsmerk toen hij bijna acht jaar geleden werd benoemd tot directeur van het prestigieuze museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Sinds dit voorjaar is Nederland veel veranderd, met de op 6 mei vermoorde populistische politicus Pim Fortuyn als katalysator. Eerst slaagde zijn partij Leefbaar Rotterdam erin zich in het Rotterdamse stadsbestuur te wringen, vervolgens boekte de Lijst Pim Fortuyn (LPF) zo’n electorale zege dat de christen-democraat Jan Peter Balkenende ze nationaal ook al mee moest nemen in een centrum-rechtse coalitie.

En Chris Dercon kondigde aan dat hij volgende lente ontslag neemt bij Boijmans, een stadsmuseum dat hij een nieuwe start kon geven. Hij wordt intendant van het Haus der Kunst in het Duitse München. Het was niet meteen een reactie op de politieke omwenteling in Nederland, maar het kwam goed uit. Dercon ervaart een nieuw klimaat van simplisme, anti-intellectualisme of politiek opportunisme, dat tot een ‘Berlusconicultuur’ leidde, vond hij. Niets mag nog moeilijk zijn of tegen de haren in strijken. Hij ondervond het meteen toen hij begin vorige maand het beeld Him van de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan tentoonstelde. Het stelt een biddende Hitler voor, een groteske commentaar op deze tijd. ‘Smakeloos’, vond Dercons baas, de liberale wethouder (schepen) van Cultuur Stefan Hulman. Coalitiepartner Leefbaar Rotterdam wou het eigenlijk graag verbieden.

Over de nieuwe politieke wind bestaat weinig twijfel. Rotterdam trok een fors pak geld uit voor een veiligheidspolitiek en daarvoor moet ook de cultuur inleveren, bijna 9 miljoen euro. Zelfs een kwartet prominente zakenlui uit de havenstad tekende daartegen publiek protest aan. Wat is er toch gebeurd in het tolerante, kunstvriendelijke Nederland? Zelfs de schrijver Harry Mulisch liet vorig weekend weten dat hij het niet meer kan harden en zich, Dercon achterna, naar Duitsland wil verkassen. Dercon zal zijn resterende tijd bij Boijmans tegen de stroom in blijven roeien. We treffen hem aan in wat hij ironisch ‘een frictievrije ruimte’ noemt, tussen twee treinen in, in het Centraal Station van Amsterdam.

Het valt op dat met name in de negatieve commentaren vaak wordt vermeld dat u een Belg bent.

CHRIS DERCON: Dat ik een buitenlander ben! Het zelfbeeld van Nederland is ongelooflijk bekrompen. Het is niet voor niets dat Romano Prodi, de voorzitter van de Europese Commissie, zegt dat Nederland in de gaten moet worden gehouden omdat het de meest onzekere factor in het Europese bestel is geworden. Er bestaat een grote schizofrenie in de beeldvorming. Het verschil tussen het beeld wat Nederlanders van zichzelf hebben en wat buiten Nederland over hen wordt gedacht, is erg groot. Dat heeft geleid tot een ontzettende verwarring. Maar hier bestaat de idee: jullie weten echt niet wat er aan de hand is, dat valt heus wel mee. Ik noem dat ‘Holland in vorm’, naar een grote designtentoonstelling van drie jaar geleden. Nederland doet vooral aan vorm. De inhoud, die is er wel, maar komt niet naar boven. Het is traditioneel een consensueel land, met weinig crisissen of erupties, zoals die in België wel zijn voorgekomen. Nederland is hier niet rijp voor en is gevallen voor iemand die alleen met vorm bezig was, Pim Fortuyn. Maar wat hier aan de hand is, dat kan een buitenlander natuurlijk niet begrijpen. (lacht hartelijk)

Voor wat u nu hekelt, heeft Nederland toch niet op Pim Fortuyn moeten wachten?

DERCON: Dat is waar. Wat er gebeurt, is dat rechts nu een uitlaatklep heeft gevonden waarop het al heel lang zat te wachten. Ik heb Nederland vroeger wel eens het Hongkong van Europa genoemd. Je hebt een verzorgingsstaat en dan nog klagen dat je niet naar het ziekenhuis kan. Ik ken Chinese en Marokkaanse mensen die daar niet bij kunnen: je hebt hier een combinatie van Amerika met Stalin of Mao, zeggen ze, dat begrijpen we niet. Het egalitarisme heeft hier tot uitwassen geleid. De onvrede leidde tot een afrekening met alles wat intellectueel of zogezegd elitair is. Het egalitarisme heeft alles wat elitair is, vernietigd. En ik zit daar middenin.

Maar u kunt wel alles zeggen wat u wilt, hoewel u toch een ambtenaar van de stad Rotterdam bent, van wie de regenten misschien enige terughoudendheid en discretie zouden verwachten.

DERCON: Er is nog altijd een zekere professionaliteit. Ik ben het conflict nooit uit de weg gegaan, maar toch is er geen sprake van censuur, al zouden sommigen het, bijvoorbeeld op de website van Leefbaar Rotterdam, wel anders willen. Ga daar maar eens kijken, dan kan je lachen. Noem het een vorm van folklore.

Of repressieve tolerantie?

DERCON: Tolerantie? Je zou eens moeten nagaan waar dat gedogen hier historisch vandaan komt. Het dateert vanuit de tijd toen katholieken en hugenoten naar hier kwamen. Andersdenkenden – men wist niet hoe men met potentieel conflictueuze situaties moest omgaan en dus wilde men hen wel gedogen maar ook goed in de gaten houden. Maar het is niet alleen dat. Hier bestaat nog altijd de traditie van de negentiende-eeuwse liberale politicus Thorbecke, die wil dat de overheid zich niet te mengen heeft met de inhoud van de cultuur. De Amsterdamse liberale wethouder Geert Dales zegt nu dat een politicus geen visionair hoeft te zijn en misschien hoeft een museumdirecteur dat voor hem ook niet te zijn. Dat is Holland managementstaat, waarin alles alleen maar hoeft gemanaged te worden.

U hebt zich schamper uitgelaten over de versimpeling, waarin naar beleidsplannen wordt geluisterd als een staatssecretarisdochter ze kan zingen.

DERCON: Die brave staatssecretaris voor Emancipatiezaken en Gezinszaken Khee Liang Phoa (LPF) vroeg, toen hij in het tv-programma Barend & Van Dorp was uitgenodigd, of hij zijn dochtertje mocht meebrengen, om een liedje te zingen over zijn beleidsplannen. Dat klonk dan als: ‘Het is zo fijn dat je thuis kan zijn.’ Dat ging dus over vrouwen. Deze week ben ik ook in dat programma uitgenodigd. Ik zal twee junks uit het Rotterdamse Centraal Station meebrengen, die wat geld verdienen door gedichten te maken. Ik zal hen mijn visie laten brengen.

U gaat nu naar München, hoofdstad van de deelstaat Beieren, die toch bekendstaat als een bolwerk van stug conservatisme.

DERCON: Conservatief, maar niet reactionair. Edmund Stoiber, de christen-democratische oppositieleider die het bij de recente verkiezingen opnam tegen kanselier Schröder, heeft bijvoorbeeld meteen gezegd dat hij niks aan moest met zo’n rechtse populist als Pim Fortuyn. Beieren is ook de deelstaat waar het minst agressie wordt gepleegd tegen migranten. Dat is reactionair en dus not done. Zoals het ook reactionair en dus not done is om je denigrerend over de kunst uit te laten. Je zou je trouwens moeten afvragen waarom ze mij hebben binnengehaald als nieuwe intendant. Ze weten heel goed wat ze willen. Dat is een van de meest politiek geladen plekken van Duitsland. Het was in het Haus der Kunst dat Hitler het Duitse volk wou openbaren wat de ware kunst hoorde te zijn, terwijl vlakbij de Entartete Kunst (de door de nazi’s verketterde modernistische en door joden of linksen gemaakte kunst) werd tentoongesteld. Ik wil van het Haus der Kunst een Europees platform voor de kunst maken, waar ik ook aan politiek kan doen. In Duitsland staat kunst nog altijd voor rehabilitatie, niet voor degeneratie. Kunst is er nog een religie, een sfeer van vrijheid. En een boek citeren mag daar nog. Zelfs twee als je wilt.

Gelet op het succes van het populisme en van extreem-rechts in heel Europa, kan het besluit dan alleen maar zijn dat de kunst heeft gefaald.

DERCON: Dat is absoluut waar: de kunst van de laatste twintig jaar heeft gefaald. Maar er zijn nog altijd kunstenaars, in Duitsland, Zwitserland en elders die zich daar wel degelijk van bewust zijn en die proberen daar iets aan te veranderen, onder meer via het groteske en vaak heel scherpe uitspraken doen. Ik heb het nu niet over Thomas Bernhard of Heiner Müller, die zijn dood. Ik noem nu maar de cineasten Alexander Kluge en Nanni Moretti, of de beeldende kunstenaars Thomas Hirschhorn of Andreas Siekmann, met wie ik binnenkort iets doe rond het standbeeld van Godfried van Bouillon aan de Kunstberg in Brussel. Ik heb daar altijd naar gestreefd, ook toen ik werk van een Hans Haacke bracht of in het Centre Pompidou meewerkte aan de tentoonstelling Face à l’histoire. Overigens moet kunst voor mij niet expliciet politiek zijn. Goede kunst heeft altijd een politieke betekenis.

Maar komt die kunst dan bij de juiste mensen terecht?

DERCON: We leven nu in een wat twijfelachtige periode. Het probleem is niet zozeer de tegenstelling tussen kunst en maatschappij. De beeldende kunsten moeten zichzelf elke dag weer ontdekken. Het is een zwakke discipline, dat gaat op en neer. Ze vertoont een imitatiegedrag, tegenover de cinema, de sociologie, design, mode of architectuur, en stelt zich daardoor kwetsbaar op. Dat imitatiegedrag is interessant als rite de passage. Het maakt van de beeldende kunst een spons. Daarnet had ik nog een gesprek met de architect Rem Koolhaas, die werkt aan een groot project dat hij Holocore noemt. Volgens hem behoren territoria als de Delta-metropool (de Nederlandse Randstad), de Vlaams Ruit (het verstedelijkte kerngebied tussen Brussel en Antwerpen) of het Roergebied tot de meest explosieve gebieden van vandaag. Ook hij is dus wel degelijk politiek bezig en als ik Guy Verhofstadt hoor over die Vlaamse Ruit, kan ik alleen maar hopen dat hij en de Koning Boudewijnstichting wel degelijk aandacht opbrengen voor wat hij te zeggen heeft.

U hebt ook te klagen over geldgebrek voor uw museum. En dat terwijl Nederland qua subsidiëring in Vlaanderen altijd als een model wordt voorgehouden.

DERCON: Ik moet de vergelijking maken met Duitsland of Groot-Brittannië en dan valt mijn aankoopbudget van 200.000 euro wel heel pover uit. En dan wil ik niet denken aan waar die arme Bart de Baere (de directeur van het Antwerpse MUHKA) het mee moet doen. Maar in België gaat het de laatste jaren overigens aanmerkelijk beter. De Vlaamse overheid en de federale culturele instellingen zijn veel efficiënter geworden. Echt, ik ben ongelooflijk optimistisch over Vlaanderen en België, al zijn de middelen waarmee moet worden gewerkt peanuts. Kunst is ontzettend duur. We zijn erin geslaagd om Boijmans in stand te houden als een semi-encyclopedisch museum, maar de middelen zijn veel te beperkt.

Mijn voorganger Wim Beerens zei wel eens dat het jammer was dat Boijmans in Rotterdam staat. Rotterdam ontkent nog altijd wat dit museum betekent aan kennis, prestige en invloed voor de stad, wat het oplevert aan branding. Dat zouden de pr-diensten van de stad nooit kunnen betalen. Men zou eens moeten uitrekenen wat die economie van de aandacht opbrengt. Ik zou dat graag ook in Vlaanderen eens berekend willen zien. Maar ja, daar hebben de KPMG’s van deze wereld waarschijnlijk nog geen rekenmodel voor.

Marc Reynebeau

‘Rechts vond nu een uitlaatklep waarop het al lang zat te wachten.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content