De natuurkundige Joseph Plateau was ook een groot estheet. Een slechte tentoonstelling en een goed boek zijn aan hem gewijd.
De fenakistiscoop is een ronde schijf. Aan de voorzijde staan zestien licht van elkaar verschillende figuurtjes, gescheiden door zestien spleten. Als je de draaiende schijf voor een spiegel houdt, en langs de achterkant van de schijf doorheen de spleten kijkt, ontstaat een bewegend beeld in de spiegel. Plateau was immers tot de bevinding gekomen dat elke indruk op ons netvlies een tijdlang visueel blijft nawerken.
Zijn nauwkeurige berekening van de duur van de nawerking bracht hem tot het formuleren van een wet en tot enige applications curieuses. Een ervan was de anorthoscoop (1829), waarbij een draaiende, vervormde figuur in samenspel met een eveneens draaiende spleet een stilstaand beeld oplevert. Een relatief prijzig instrument op de markt brengen, dat alleen stilstaande beelden produceert, interesseerde niemand. En niet iedereen viel onmiddellijk voor de esthetische waarde van de toverachtig beschilderde schijfjes.
Voor de fenakistiscoop, die beelden liet bewegen, was er wel een markt, zeker in de geperfectioneerde versie ervan, de fantascoop.
Plateau zelf, die aan de Gentse Rijksuniversiteit een cursus ‘fysica, fysica toegepast op de kunsten, astronomie’ gaf, bekommerde zich niet om het commerciële nut van zijn uitvinding. Zo lag hij er evenmin van wakker dat de Weense fysicus Simon Stampfer in hetzelfde jaar 1832 op de proppen kwam met een aan de fenakistiscoop analoge stroboscoop, zonder dat beide mannen van elkaars onderzoek afwisten. Zoals dat wel vaker het geval is, hangen uitvindingen en ontdekkingen gewoon in de lucht.
Op vraag van Plateau verzorgde de kunstenaar Jean-Baptiste Madou enkele effectvolle ontwerpen voor illustraties van fantascoopschijven, die door de spleten van een anorthoscopische schijf bekeken moesten worden. Een baarlijke duivel blaast een houtvuur aan, waarbij het diabolische hoofd vervaarlijk oplicht. Een monnik wandelt door een zuilengang. Telkens als hij vanachter een zuil verschijnt, doet zijn fakkel de kloostergang oplichten.
Zelf een getalenteerd tekenaar, bracht Plateau vaak eigenhandig motieven aan, en liet andere aan zijn zus Joséphine over. De schijven zijn echter niet gesigneerd, en het valt niet altijd uit te maken wie ze heeft versierd.
HET VOORBEELD VAN DE MAAN
Hij richtte zijn aandacht op de effecten die de verschillende kleuren teweegbrengen in het oog, of op de mathematische krommen. Hij maakte gewag van het ‘genot bij het zien hoe de curven zich in de lucht aftekenen’. Maar wat hij eigenlijk onderzocht, waren objectief vaststelbare fenomenen van de schoonheid zelf. Een van de meetkundig samengestelde krommen die hij construeerde, noemde hij coeur volant, vliegend hart.
Hij onderzocht het fenomeen van de irradiatie, het optische effect dat optreedt wanneer een helder voorwerp tegen een donkere achtergrond waargenomen wordt. Plateau nam de maan als voorbeeld. In het eerste of laatste kwartier lijkt haar verlichte sikkel groter in verhouding tot de delen van de maan die in het donker blijven. De geleerde ontwierp een toestel om irradiatie systematisch te meten. Het kan door zijn formele zuiverheid en uitstraling als een kunstwerk beschreven worden. Dat het nog nut heeft ook, is meegenomen. Tenslotte vallen ook Brooklyn Bridge of de Eiffeltoren onder deze categorie.
Wetenschappelijk misschien belangrijker, en minstens even poëtisch en mooi als zijn werk op het terrein van de visuele perceptie, waren Plateaus bevindingen bij de observatie van vloeistoffen die aan de zwaartekracht onttrokken zijn. Hij liet een kubusvormig toestel maken, gevuld met een mengsel van water en alcohol. Langs een draaiende as bracht hij een hoeveelheid olie aan. De olie nam de vorm van een bol aan, en wanneer die precies dezelfde dichtheid als het water-alcoholmengsel had, geraakte de bol in een toestand van gewichtloosheid en begon dus te zweven.
De olie nam een bolvorm aan omdat ze, eenmaal onttrokken aan de wetten van de zwaartekracht, alleen nog aan oppervlaktespanning onderhevig was. Dat zijn de moleculaire krachten die aan haar oppervlakte werkzaam zijn. Uit deze oppervlaktespanning ontstaan evenwichtsoppervlakken: in het hier vermelde experiment gaat het om een bol, in andere gevallen om nooit geziene figuren die Plateau zelf namen gaf als onduloïden, nodoïden en catenoïden. Het verbaast niemand dat ze van een volmaakte schoonheid zijn.
En het werd nog mooier. Dunne vloeistofvliesjes in de lucht ondervinden evenmin hinder van de zwaartekracht. Plateau prepareerde een glycerinevloeistof en dompelde er draadmodellen van verschillende geometrische figuren in onder. In de lucht namen de vloeistoffen dan de vorm van deze geometrische figuren aan. Bezorgde Joseph Plateau, met als alibi de studie van het gedrag van vloeistoffen die geen last hebben van de zwaartekracht, aan zijn zoon Félix een kostelijke variant op het gewone zeepbellen blazen?
In feite wel, maar de vader gebruikte zijn bevindingen ook om ingewikkelder dingen te maken. Hij construeerde twee metalen ringen in elkaars verlengde en dompelde ze in een glycerinevloeistof onder. Op de dikste ring vormde zich een divergerende, op de dunste een convergerende lens. Dat zeepbellenstelsel, met een optische vergroting x2, werkte bijna zo goed als de kijker van Galilei, wat het in feite ook was. Hier bracht Plateau twee van zijn specialiteiten samen: optica en hydrostatica.
LEVENSTRAGEDIE
Of het nu dient om de stabiliteit van oliecilinders te onderzoeken, om een kwikdraad te breken of een lichtstraal om te buigen, elk toestel is een voorwerp van dubbel genot. Naarmate je je in zijn fascinerende werking verdiept, stijgt de bewondering voor de sobere esthetiek, het evenwicht, de beweging en de kleur van zijn verschijningsvorm. Plateau hield van salonfysica, de demonstratie in intieme kring van kleine fenomenen die verbazing wekken. Voor zoiets simpels als het aantonen van de magnetische aantrekkingskracht gebruikte hij een toverdoos die uit drie kistjes bestond en enkele prenten met fruitmotieven. Onder elke prent zat een magneetje die de corresponderende vruchten tot elkaar aantrok.
De levenstragedie van Joseph Plateau was zijn blindheid, die hem rond zijn veertigste overviel en hem voor de rest van zijn leven tot een gehandicapte maakte. Hij had zich aan de subtielste gewaarwordingen van het oog gewijd, maar kon ze zelf niet meer opmerken. Het weerhield hem er evenwel niet van om, waar nodig door anderen geholpen, te blijven onderzoeken, experimenteren en noteren.
Plateau was een overtuigd katholiek die steigerde wanneer de wetenschap gebruikt werd om de godsdienst aan te vallen. Als toegewijd huisvader leidde hij een veeleer onopvallend leven, in dienst van de wetenschap zoals dat heet. Het verhaal gaat dat hij, op huwelijksreis in Parijs, zozeer opging in zijn passie, het bekijken en kopen van natuurkundige instrumenten voor zijn cabinet de physique aan de universiteit, dat hij zijn bruid uit het oog verloor. ‘J’avais oublié que j’étais marié…‘, schreef hij aan een vriend. Gestorven op de gezegende leeftijd van 82 jaar, werd hij op het kerkhof van Mariakerke begraven. Enkele jaren geleden liet de stad Gent de restanten van zijn graf verwijderen.
Hij staat vandaag opnieuw in de belangstelling dankzij het inzichtelijke boek van professor Maurice Dorikens, Joseph Plateau, Leven tussen Kunst en Wetenschap, schitterend vormgegeven door Filiep Tacq (uitg. Provincie Oost-Vlaanderen), en een grote tentoonstelling van de meeste van zijn objecten in het Gentse Caermersklooster (Vrouwebroerstraat 6, tot 28 oktober). Helaas doet de klinische, koud belichte opstelling in de voormalige kloosterkerk afbreuk aan de magie van dingen die niet enkel gemaakt zijn om mee te experimenteren, maar evenzeer om in alle intimiteit te worden bewonderd. De bezoeker van de tentoonstelling wordt uit zijn lijden verlost door een montage op dvd van de eerste films van de gebroeders Lumière, voorzien van commentaar in een vreemd vervormd Engels door de Franse regisseur Bertrand Tavernier. In zijn korte opsomming van filmpioniers maakt hij geen melding van Joseph Plateau.
Jan Braet
Elk toestel is een voorwerp van dubbel genot.
