Leven en lot, het hartverscheurende epos van Vasili Grossman, is eindelijk vertaald.
‘Zijn vriendschap met Tsjepyzjin, zijn liefde voor zijn dochter, zijn gehechtheid aan zijn vrouw, zijn hopeloze liefde voor Marja Ivanovna, zijn menselijke zonden en zijn menselijk geluk, zijn werk, zijn prachtige wetenschap, zijn liefde voor zijn moeder en zijn verdriet om haar – alles was verdwenen, zijn hart was leeg.’ Het leven van de Joodse fysicus Viktor Pavlovitsj Strum lijkt een debacle, want nadat hij zich al die tijd uitzonderlijk moedig heeft gedragen, de terreur van het sovjetsysteem heeft bekritiseerd en daardoor zijn werk en zijn vrienden heeft verloren, verloochent hij alles wat in zijn leven van tel is geweest.
Eén telefoontje van de halfgod Stalin, die hem succes in zijn werk toewenst, volstaat om Strums ineengestorte wereld te restaureren. Stalins ingreep heeft Strum, die gemeden werd als de pest, sacrosanct gemaakt. Maar voor de fysicus begint nu een cascade van verraad. Dezelfde avond wordt Strum door zijn geliefde opgebeld, maar daarover liegt hij tegen zijn vrouw. Bovendien wil Strum niet dat zijn minnares weet dat Stalin hem gebeld heeft: ‘Hij had het gevoel dat het beter was voor zijn liefde als hij vervolgd en ongelukkig was.’ Strums dochtertje Nadja, die achteraf verneemt dat de grote baas heeft gebeld, wil van haar vader weten waarom hij niet naar haar oom heeft gevraagd (die in de beruchte Moskouse Loebjanka-gevangenis opgesloten zit). Strum: ‘Hoe kom je erbij, dat is ondenkbaar.’ Bovendien ondertekent Strum niet veel later een brief waarin een professor en een dokter vals beschuldigd worden van moord op de beroemde schrijver Maxim Gorki. Tot zijn ontzetting constateert Strum dat hij niet eens uit angst zijn handtekening heeft geplaatst: ‘Het was een drukkend, misselijk gevoel van gedweeheid geweest.’
Het grote verraad van Strum is een sleutelscène in Leven en lot, het grandioze en schitterend vertaalde epos waarin Vasili Grossman vanuit een Russisch-Joods perspectief een caleidoscopisch beeld biedt van de Europese catastrofe in de eerste helft van de twintigste eeuw. Grossman weet waarover hij schrijft. Hij heeft ervaring met Stalins terreur. De oorlog tegen de nazi’s heeft Grossman als oorlogscorrespondent van het Rode Leger zelf meegemaakt. Hij was een van de eersten die het bevrijde concentratiekamp Treblinka bezochten.
Het is zeker geoorloofd om in Strum ook een afsplitsing van de schrijver zelf te zien. Kort voor Stalins dood had Vasili Grossman zelf zijn medewerking verleend aan een lastercampagne waarover de schrijver zich zou blijven schamen. Het lijkt er zelfs op dat Grossman Leven en lot, waaraan hij tien jaar onafgebroken heeft gewerkt, beschouwde als een manier om met zichzelf in het reine te komen.
In Leven en lot wordt immers alles uitgesproken waarover in de Sovjet-Unie in de jaren zestig van de vorige eeuw nog altijd gezwegen moest worden. Grossman aarzelt niet om het uitmoorden van de koelakken in de Oekraïne van de jaren dertig op te rakelen. Hij waagt het zelfs om de mythe van de Grote Vaderlandse Oorlog te ondermijnen door terug te komen op Stalins morele inzinking bij de Duitse inval in de Sovjet-Unie in juni 1941.
Geen wonder dus dat Vadim Kozjevnikov, de hoofdredacteur van het tijdschrift Het vaandel aan wie Grossman zijn roman eind 1960 had voorgelegd, na de lectuur van Leven en lot zo geschrokken was dat hij met het manuscript in de hand naar de staatsveiligheid was gerend – zonder de auteur te waarschuwen uiteraard. Gemarginaliseerd en doodgezwegen stierf de schrijver in de waan dat zijn boek voor altijd verloren was. ‘Ze hebben me gewurgd in mijn eigen portie’, zei hij kort voordat hij in 1964 aan kanker overleed.
VASILI GROSSMAN, LEVEN EN LOT, VERTAALD DOOR FROUKJE SLOFSTRA. UITGEVERIJ BALANS, AMSTERDAM 2008, 959 BLZ., 39,95 EURO.
DOOR PIET DE MOOR
