Een half jaar na het stilleggen van de werken aan het Deurganckdok in Doel dreigt er een miljardenschade. De politieke wereld wapent zich door in de grootste stilte en via een zeer ongebruikelijke werkwijze een nooddecreet klaar te stomen. Deze week wordt een eerste tekstvoorstel besproken.
Op de plaats van het nieuwe dok in Doel, dat er nu als een dode krater in het omgewoelde landschap bij ligt, lag niet lang geleden nog een paradijslijke kreek, die bekend stond als de mooiste van de hele Wase polder. Op oude, middeleeuwse kaarten vindt men nog weleens de naam Deurganck terug, maar in de volksmond werd de kreek al eeuwenlang het Grote Gat genoemd. De bouwput voor het huidige Deurganckdok dreigt momenteel een onpeilbaar ‘groot gat’ in de begroting van de Vlaamse regering en het Antwerpse havenbedrijf te slaan. De eerste, directe kosten voor het stilleggen van de werken bedragen al 1,8 miljard frank (44,6 miljoen euro) – wat vermoedelijk méér is dan de onteigening van alle huizen in het dorp samen kost. Maar de totale schade dreigt op te lopen tot een veelvoud daarvan. Daarom is er nu in volle zomer door de politieke wereld een nooddecreet klaargestoomd. Dat moet voor eens en altijd een einde maken aan het protest en de rechterlijke bemoeienis uitschakelen.
Op de bouwplaats, die al zes maanden stilligt, is voor wel twee miljard frank (50 miljoen euro) aan materiaal achtergelaten. Alleen al het kilometerslange hek rond de werf – een van de grootste werven in Europa – kost vele miljoenen. Een ellenlang deurwaardersexploot heeft een inventaris opgemaakt van wat er nog allemaal staat: tientallen bulldozers, kranen, dumpers, kipwagens, walsen. Twee betoncentrales, een batterij pompen, een zandwasinstallatie. Alleen al het materiaal kost 48 miljoen frank (1,2 miljoen euro) per maand stilstand. Elke maand dienen de aannemers een schuldvordering in. Hoewel het contract opgeschort is, blijven zij verantwoordelijk voor de instandhouding en bewaking van de werf. Om dijkbreuken en grondverzakkingen te voorkomen, zijn er nog bepaalde beveiligingswerken nodig. De nieuwe, onafgewerkte kaaimuren worden inmiddels door meeuwen ondergescheten. Zo gaat het daar nu, in het stilaan internationaal befaamde Deurganckdok.
In het rampdossier van de linkeroever worden de blunders al jaren als kralen aan een draad geregen. Het meest zichtbare voorbeeld daarvan, het gigantische Doeldok, dat ook vele miljarden kostte en nooit gebruikt werd, zou in de komende maanden weer gevuld moeten worden met het slib van het vlak ernaast gelegen Deurganckdok. Maar dat zal nu dus nog wat langer op zich laten wachten. De werken aan het Deurganckdok werden immers stilgelegd na het arrest van de Raad van State op 7 maart, na klachten van Doelenaars en de milieubeweging, omdat de overheid het vertikt had een openbaar onderzoek te organiseren. Voor de tweede keer in een jaar werd de bouwvergunning geschorst. Sindsdien wordt de hele procedure overgedaan, wat nog maanden kan aanslepen. Bovendien wordt gevreesd dat de Raad van State binnenkort ook nog het gewestplan voor het Waasland zal schorsen, waardoor iedere juridische basis voor een nieuwe bouwvergunning weggeslagen zou worden.
DE EMI-PROJECTEN
Uit schrik voor dat ‘nachtmerriescenario’, dat zeker twee jaar tijdverlies betekent, vroeg de Antwerpse havengemeenschap (AGHA) meteen na het arrest van 7 maart al dat de Vlaamse overheid de zaak met een soort nooddecreet zou regelen. Anders zou de ’teloorgang’, zo niet het ‘bankroet’ van de haven dreigen, aldus de klaagzang van de havenbonzen die (naar het voorbeeld van de diamantairs) altijd graag te verstaan geven dat de firma’s stante pede uit Antwerpen zullen wegtrekken. Volgens een interne studie zou het stilleggen van de werf weleens 6,6 miljard frank per jaar kunnen kosten – of liefst 13,2 miljard frank (327,2 miljoen euro) in twee jaar tijd. Dat is ongeveer evenveel als de oorspronkelijk voorziene kostprijs voor de bouw van het hele dok. De helft van die schade zijn directe verliezen voor bedrijven (aannemers en stouwers) en instellingen (haven en Vlaams Gewest). De andere helft is de indirecte, economische schade: vooral de gederfde inkomsten door het uitstellen van de verhoopte containertrafiek naar het Deurganckdok.
De vraag om een uitzonderingsdecreet vond al snel instemming binnen de Vlaamse ambtenarij. In een uitvoerig verslag van 27 maart schreef directeur-generaal Wilfried Terryn (Afdeling Overheidsopdrachten): ‘Die cijfers zijn zo duizelingwekkend dat men zich kan afvragen of ze nog maatschappelijk draagbaar zijn.’ De schuld daarvan legde hij duidelijk bij de overheid, die zo weinig ‘consistentie en consequentie’ aan de dag legde ‘dat mens en milieu daarvan het slachtoffer en vaak de speelbal zijn geworden’. Geen wonder dus dat de moegetergde Doelenaars elke keer weer naar de rechter stapten. Als uitweg stelde hij voor om voor zogenaamde EMI-projecten (van Enorme Maatschappelijke Importantie) het Vlaams parlement de bouwvergunning gewoon bij decreet te laten toekennen. ‘Alleen op die wijze zal na het huidige accident later geen nieuw accident meer opduiken.’
Die decretale weg zou alvast een hoop inspraak-gezeur door malcontente burgers en pottenkijkerij door scherpslijpende rechters vermijden. De voorstanders verwijzen steevast naar twee precedenten. Enerzijds in Nederland: na de ondertekening van het verdrag met Vlaanderen over de verdieping van de Westerschelde werd ook daar roet in het eten gegooid door de Nederlandse Raad van State, die een stortvergunning vernietigde. Het Nederlands parlement heeft toen, op voorstel van de regering, een speciale vergunningwet goedgekeurd, waardoor de rechterlijke controle opzijgezet en verder tijdverlies voorkomen kon worden. Anderzijds wordt er in Vlaanderen zelf naar het Duinendecreet verwezen: toen werd de bescherming van de resterende duinen ook tegen de gewestplannen in geregeld, precies om de tijdrovende procedures te vermijden.
‘VERLICHT DESPOTISME’
Het lijkt natuurlijk wél een groot verschil of men de redding van de bedreigde duinen op het oog heeft, dan wel het belang van enkele havenbonzen die zo snel mogelijk hun stek aan het Deurganckdok willen innemen. In elk geval draaide vanaf maart de lobbymachine van de haven – zowat de meest invloedrijke pressiegroep in Vlaanderen – op volle toeren. Vlaamse parlementsleden werden aangezocht om ‘constructief’ mee te werken aan de oplossing per decreet. De Antwerpse ‘bevriende’ parlementsleden werden extra aangesproken: vooral Robert Voorhamme (SP), Wivina Demeester (CVP) en Marc van den Abeelen (VLD), de voornaamste pleitbezorgers van de haven. De voor dit dossier cruciale Commissie Openbare Werken wordt niet toevallig bijna voor de helft door Antwerpse parlementsleden gevuld en door Wivina Demeester voorgezeten. Een van de leden, Marc Cordeel (VLD), is via het familiebedrijf zelfs bij de werken aan het Deurganckdok betrokken.
Nadat de havengemeenschap de Vlaamse parlementsleden op 27 april op een bezoek aan de haven én aan het Deurganckdok getrakteerd had, konden de ‘bevriende’ politici aan het werk. In een informele werkgroep, waarin vooral Antwerpse vertegenwoordigers én afgevaardigden van minister van Openbare Werken Steve Stevaert (SP) zitten, wordt al sinds mei gediscussieerd over de concrete invulling van zo’n nooddecreet. Dat gebeurde tot nu toe in grote discretie, zodat men er geen spoor van kan terugvinden in parlementaire documenten. Alleen de Bond Beter Leefmilieu (BBL) werd, eerst op het kabinet van Stevaert en daarna in het Vlaams parlement, uitgenodigd om zijn visie uiteen te zetten – niet de Doelenaars. Bart Martens van de BBL vindt een nooddecreet echter ‘een vorm van verlicht despotisme, wat toch weinig passend is voor een liberale partij die zich op de stem van de burger beroept, laat staan voor de groenen’. Het zou volgens hem bovendien een ‘weinig democratisch en gevaarlijk precedent zijn om ook in andere projecten de normale inspraak- en beroepsprocedures te omzeilen’.
In een aan de werkgroep voorgelegde nota, naar verluidt afkomstig van het kabinet van federaal begrotingsminister Johan Vande Lanotte (die zelf publiek recht doceert in Gent), werd uiteindelijk een zogenaamd ‘validatiedecreet’ voorgesteld. Een ‘validatie’ houdt volgens die nota in dat een onregelmatige administratieve handeling in een wetgevende akte toch bekrachtigd en geldig verklaard wordt – de onregelmatigheid kan zelfs met terugwerkende kracht worden opgeheven. ‘Het gevolg is dat de bestuurlijke beslissingen onttrokken worden aan het toezicht van de rechterlijke macht.’ Dat kan echter wel alleen ‘in buitengewone omstandigheden’. Bovendien zou er voor ‘werken van uitzonderlijk strategisch belang’ in een verkorte procedure voor het toekennen van vergunningen kunnen worden voorzien. Ook dat zou met een speciaal decreet geregeld kunnen worden. ‘Gevolg is dat de vergunning dan niet bij de Raad van State kan worden bestreden, wel bij het Arbitragehof’, aldus nog dezelfde nota.
De overheid is duidelijk minder bang van het Arbitragehof, waarin ook politiek benoemde juristen zitten, dan van de Raad van State, die zich de voorbije jaren wel vaker als oninneembaar bastion liet gelden. Toch heeft ook het Arbitragehof al eerder strenge oordelen over ‘validaties’ uitgesproken (net zoals het Hof voor de Rechten van de Mens trouwens). In het verleden waren er manifest onregelmatige politieke benoemingen, die door de Raad van State geschorst en door de regering prompt weer ‘gevalideerd’ werden. Maar bij het Arbitragehof werden ook die ‘validaties’ weer vernietigd. Volgens grondwetspecialisten is het grootste probleem bij dit soort wetgevend stuntwerk de mogelijke onverenigbaarheid met het gelijkheidsbeginsel in de grondwet. Concreet: waarom zou een Doelenaar minder controlemogelijkheden krijgen dan andere Belgen in een soortgelijke situatie?
HET VALIDATIEDECREET
Op 9 augustus jongstleden gaf minister Stevaert op een nogal ongebruikelijke manier de opdracht aan vier externe juristen om ‘een voorstel van validatiedecreet’ op te stellen. De opdracht werd toegekend zonder voorafgaande bekendmaking, zonder openbare procedure en zonder inachtneming van de normale termijnen. Als reden daarvoor wordt verwezen naar de ‘vertrouwelijkheid’ van de opdracht en naar het ‘hoogdringend karakter’. De hoogdringendheid vloeit voort ‘uit een niet te voorziene gebeurtenis, namelijk een uitspraak in de hangende schorsingsprocedure bij de Raad van State’. Hier wordt dus bijna expliciet gesteld dat het initiatief alleen bedoeld is om de Raad van State te dribbelen. Tweede deel van de opdracht is dat de juristen ook ‘ondersteunende diensten’ moeten leveren tijdens de parlementaire behandeling van het decreet. Dit wordt dus weer een interessante test-case om te zien hoe zogenaamd ‘onafhankelijke’ academici zich voor politieke manoeuvres laten gebruiken.
De ingehuurde juristen (van wie de namen lang op voorhand vastlagen) hebben voor deze opdracht een tijdelijke handelsvennootschap gevormd. Het gaat om het Antwerpse kantoor Sebrechts (advocaat van de haven), Geert Goedertier (assistent van Vande Lanotte), advocaat Geert Van Hoorick uit Gent en Kaat Leus uit Brussel. Zij zijn contractueel tot geheimhouding verplicht. Voor de opdracht werd geen prijs afgesproken: zij mogen gewoon hun ereloonnota’s opsturen. Hun eerste tekstvoorstel moet vandaag, 5 september, binnen zijn. Deze vrijdag wordt er al door een uitgebreide begeleidingsgroep over vergaderd. Het kabinet van Stevaert zegt wel nadrukkelijk dat dit initiatief ‘geruggensteund’ wordt door een vraag van Wivina Demeester, voorzitter van de Commissie Openbare Werken. Die heeft eind juli inderdaad een e-mail naar Stevaert gestuurd (geen formele brief, wat ook al ongebruikelijk is), maar een officiële beslissing of openbare bespreking is er in die commissie nooit geweest.
Opmerkelijk is ook dat het bij de juristen bestelde decreet volgens het contract moet gaan over het ‘valideren’ van het vorig jaar gewijzigde gewestplan voor het Waasland. Dat gaat al veel verder dan alleen maar de werken aan het Deurganckdok. Ook de onteigening van het dorp Doel en de inkleuring van het grootste deel van de polder als havengebied vinden in dat gewestplan hun grond. Het is precies dat gewestplan dat in de komende weken geschorst dreigt te worden door de Raad van State – de gevreesde perte totale. Maar in dat geval kan het geschorste gewestplan dus gewoon per decreet weer ‘gevalideerd’ worden. Trouwens, de reden waarom minister Stevaert het initiatief liever overlaat aan parlementsleden, heeft met hetzelfde te maken: een ministerieel ontwerp van decreet moet voor advies automatisch naar de Raad van State; een parlementair voorstel moet dat níét. Kortom, alles is goed om het vermaledijde hoogste rechtscollege te passeren.
De kosten voor de studie komen op de begroting van het ministerie van Openbare Werken. Minister Stevaert kijkt met steeds meer zorgen naar die begroting, waarover de miljardenput van Doel als een zwaard van Damocles hangt. In juli vroeg Stevaert al ‘bij hoogdringendheid’ het fiat van minister-president Patrick Dewael (VLD) om een eerste schadevergoeding te mogen uitbetalen, om te voorkomen dat ‘de budgettaire implicaties voor het Vlaams gewest nog meer duizelingwekkend worden dan nu al het geval is’. Die eerste schijf bedroeg 214 miljoen frank (5,3 miljoen euro). De Antwerpse haven van haar kant reserveerde dit jaar al één miljard frank (24,7 miljoen euro) voor schadeclaims. Daarvoor werd zelfs het geld voor het pensioenfonds van het personeel overgeheveld. Het Deurganckdok wordt normaal gezien voor zestig procent door het Vlaams Gewest en voor veertig procent door de haven betaald. Maar de haven heeft al te kennen gegeven dat ze de schade voor honderd procent zal verhalen op de Vlaamse regering, die de bouwvergunning immers overhaast en onwettig heeft afgeleverd.
EUROPA WAAKT
Bovendien is er nog altijd een uitspraak op komst van de Europese Commissie, die Vlaanderen begin dit jaar al in gebreke stelde voor het niet naleven van de Europese milieurichtlijnen in de Wase polder. Zal een nooddecreet niet opnieuw tot een botsing met de Europese instanties leiden, en dat net tijdens het Belgische voorzitterschap? Wivina Demeester: ‘Precies daarom willen wij in de toelichting bij het decreet zo correct mogelijk op de ecologische en Europese bekommernissen antwoorden.’ Volgens Demeester wordt een eventueel decreet uitsluitend met het oog op ‘het algemeen belang’ in het parlement besproken. ‘En ik ben nog altijd voor een parlementaire democratie, en niet voor een gouvernement des juges.‘ Ook Robert Voorhamme benadrukt dat de teksten ‘zo orthodox mogelijk’ moeten zijn. ‘Maar het kan niet zijn dat het Vlaams parlement werkeloos toekijkt terwijl in Antwerpen een catastrofe dreigt die te vergelijken is met de staalcrisis in Wallonië in de jaren tachtig.’
De Antwerpse havengemeenschap ziet het nu allemaal zo ruim mogelijk: geen ad-hocdecreetje voor het Deurganckdok alleen, maar een regeling voor alle grote infrastructuurwerken. Robert Restiau (AGHA) meent immers dat al de klachten en processen de toekomst van de haven, zo niet van Vlaanderen op de helling zetten: ‘Grote werken zijn bijna niet meer mogelijk in Vlaanderen, want altijd zijn er enkelingen die naar de rechter stappen en hun individueel belang boven het algemeen belang stellen. Of het nu om een windmolen gaat, of om het Deurganckdok. Wij willen een decreet dat op z’n minst de Raad van State opzij kan zetten.’ Zo’n algemeen kaderdecreet zou wel iets weg hebben van een soort volmachtenbeleid voor openbare werken. Een paardenmiddel dat zeker voor de ecologische partijen, die indertijd van de inspraak- en controleprocedures hun stokpaardje maakten, toch moeilijk te slikken moet zijn.
Een nooddecreet lijkt ook te botsen met het rechtsgevoel van de burger, die zijn wegens onregelmatigheden stilgelegde bouwwerken níét snel eventjes door het parlement kan laten ‘valideren’ zoals de regering. Maar die burger is vermoedelijk dan ook geen project van Enorme Maatschappelijke Importantie. Het Grote Gat daarentegen…
Dia 1
Dia 2
Dia 3
Chris De Stoop
