De Oostenrijkse Vrijheidspartij (FPÖ) die begin september een regeringscrisis uitlokte en aan de basis ligt van de vervroegde parlementsverkiezingen, wacht wellicht een zware nederlaag. Opiniepeilingen voorspellen voor zondag op zijn minst een halvering van haar stemmenaantal.
Een gok was het – een experiment – om met deze partij in zee te gaan. ‘Ik zie het als mijn taak alle angst voor deze regering weg te nemen’, sprak Wolfgang Schüssel begin 2000 aan de vooravond van de coalitievorming. Deze regering moet je op haar daden beoordelen, vond hij. Na twee en een half jaar zou kanselier Schüssel dat zélf ook moeten doen. Hij had gebroken met de decennialange traditie van rooms-rode regeringen omdat de bevolking na talloze politieke schandalen ‘verandering wilde’ en bracht als christen-democraat de eerste regering met extreem-rechts op de been. Tot groot ongenoegen overigens van de veertien andere lidstaten van de Europese Unie. Maar zijn proef was niet geslaagd. Halfweg de regeerperiode woedde de machtsstrijd binnen de extreem-rechtse Vrijheidspartij zo hevig dat de FPÖ de coalitie met de christen-democratische ÖVP als het ware zelf opblies.
Het was voormalig FPÖ-voorzitter Jörg Haider die, als steeds, ook tijdens deze crisis de touwtjes stevig in handen hield. De inzet was een beloofde belastingverlaging voor 2003. Als gevolg van de watersnood van augustus wenste kanselier Schüssel die nog even uit te stellen. Toen ook de belangrijkste FPÖ-ministers met dat voorstel bleken in te stemmen, zette Haider de aanval in. Zijn partijgenoten stelden zich als lid van de regering te buigzaam op, vond hij. Samen met tientallen partijgenoten verwierp hij de houding van de ministers. Vier van hen, onder wie vice-kanselier Susanne Riess-Passer, kregen er genoeg van en stapten op. Schüssel besliste daarop vervroegde verkiezingen op te zetten.
Bij de parlementsverkiezingen van 3 oktober 1999 had de partij van Haider met 27 procent van de stemmen een eclatante overwinning behaald. Nu was de stemming omgeslagen. De populariteit van de FPÖ was in de loop van de regeerperiode almaar gedaald. Ten eerste had de regeringsdeelname zelf stemmen gekost, maar die prijs lag niet bijzonder hoog. Slechts 5 à 6 procent, maar het verlies leidde tot strategische en uiteindelijk destructieve discussies over de vraag naar de competentie van de regeringsfractie. Begin september bedroeg de populariteit nog ‘amper’ 20 procent – en dat was pas het begin. Twee maanden later, begin november, dook de FPÖ onder de 10 procent. Niemand die begreep waarom, maar Haider had het noodzakelijk geacht nog maar eens een bezoek te brengen aan de Iraakse leider Saddam Hoessein. Kennelijk schoot hij daarmee in zijn eigen voet.
‘De partij is in vrije val. Maar dankzij haar kleine, traditionele kern rond Haider zal ze de nederlaag overleven’ meent Anton Pelinka van het instituut voor politieke wetenschappen aan de universiteit van Innsbruck. De drempel van 15 procent waar vanuit verschillende hoeken in de partij op wordt gemikt, haalt de FPÖ waarschijnlijk niet. Met als gevolg dat ze vermoedelijk kiest voor de oppositie. ‘Haider zal zich dan wellicht laten smeken om de partijleiding opnieuw over te nemen.’
‘Het is vrij onduidelijk hoe de Vrijheidspartij haar nederlaag zal verwerken’, meent ook politiek analist Fritz Plasser. ‘Alleen een gematigde stroming rond de huidige topkandidaat Herbert Haupt kan de zwart-blauwe coalitie nog voortzetten. En dat is weinig waarschijnlijk. Ze moet optornen tegen de centrale offensieve beweging aangevoerd door Haider. En die heeft het idee van een regeringsdeelname al lang afgevoerd.’
Een ‘Oostenrijkse fundamentele oppositiepartij’ met een nóg sterker rechts accent – dat is vermoedelijk de rol die de FPÖ voor zichzelf ziet weggelegd. Tenzij Haider een nieuwe mobiliseringspartij in het leven roept, die een parlementaire of een extra-parlementaire oppositiekoers voert, aldus nog Plasser. Alle mogelijkheden zijn open. Want precies zoals Haider voor kort nog aankondigde zich uit de nationale politiek te zullen terugtrekken, ziet hij zichzelf al als de spreekbuis van een anti-Europese, anti-Amerikaanse, en anti-zionistische beweging van rechtse groeperingen in Europa. Zijn Bagdad-reizen vormen daartoe een uitstekende voorbereiding. ‘Op middellange termijn is het rechts-populistische momentum voor Oostenrijk wellicht achter de rug’, meent Plasser. Daaruit afleiden dat de rechtse conjunctuur ook in andere West- en Noord-Europese landen ten einde is, zou voorbarig zijn.
PARTIJLOOS
Het stemmenverlies van rechts in Oostenrijk zou trouwens nog benadrukt kunnen worden door een andere factor: de plotse overstap van FPÖ’s populairste minister, Karl-Heinz Grasser (33). Twaalf dagen voor de verkiezingen aanvaardde de jonge minister van Financiën het voorstel van ÖVP-kanselier Schüssel, als ‘partijloze’ deel uit te maken van een eventuele nieuwe regering met de christen-democraten. Grasser is een geboren zakenman. In 1998 stapte hij na onenigheid met Haider uit de politiek en ging – tegen een veel hoger loon – opnieuw aan de slag in het bedrijfsleven. In 2000 keerde hij als minister terug op het politieke toneel en wist hij zich een stevige reputatie op te bouwen.
Niet dat de resultaten van het economisch beleid van de regering erg overtuigend zijn. Enerzijds was het land er wel in geslaagd na jaren van structurele tekorten de begroting vorig jaar in evenwicht te brengen. Maar de werkloosheid was sinds de regeringsdeelname van 3,6 procent naar 4,2 procent toegenomen vorig jaar. Bovendien kent Oostenrijk momenteel een zeer hoog belasting- quotum – het hoogste na de Tweede Wereldoorlog. ‘We verwachten een economische politiek die de belastingen vermindert en het geld dat daarvoor nodig is haalt uit een hervorming van het ambtenarenapparaat’, zegt ook Christoph Leitl, voorzitter van de Oostenrijkse werkgeversorganisaties. ‘De bedrijfsbelasting moet omlaag zodat we na de EU-uitbreiding competitief kunnen optreden. Nu trekken de bedrijven naar waar het beter is.’
Kan een minister zonder partij zijn invloed wel voldoende te gelde maken? Niets nieuws onder de zon – de Oostenrijkse regeringen telden wel vaker ‘partijlozen’ onder hun leden. Voor de ÖVP van Schüssel is de overstap een berekende zet in de hoop een relatieve meerderheid te behalen. Als de stembusuitslag een terugkeer naar de ‘grote coalitie’ van christen-democraten en socialisten zou betekenen, krijgt Schüssel de kans het hoge woord te voeren. Met de socialisten als de grootste partij gaat die rol vermoedelijk naar haar partijleider Alfred Gusen- bauer. Hij staat bekend als een zeer intelligent man, maar het ontbreekt hem aan regeringservaring. Een politieke topfunctie heeft hij nooit eerder uitgeoefend.
Met zijn partij in een duidelijke meerderheid wordt trouwens ook getipt op een rood-groene coalitie, naar het voorbeeld van Duitsland. Een novum in de geschiedenis van de Tweede Republiek. Zowel rood als groen tonen zich opgetogen over deze mogelijkheid. Wolfgang Schüssel is daar minder vrolijk om: een dergelijke coalitie betekent mogelijk het einde van zijn kanselierscarrière. Ook Haider zou niet bepaald opgezet zijn met rood-groen. Ironisch genoeg zou hij door zijn eigen toedoen – de val van de regering – in dat geval zijn grootste tegenstanders aan de macht hebben gebracht.
Van deze politieke constellatie worden nochtans geen aardverschuivingen verwacht – vooral inhoudelijke en stilistische aanpassingen in de sociale en maatschappelijke, binnenlandse politiek. Aan het buitenlandse en vooral het pro-Europese accent zou nauwelijks worden geraakt. Precies als de twee andere partijen, ÖVP en SPÖ, staan de groenen immers positief tegenover de uitbreiding. Alleen de FPÖ had een voorraad argumenten om de gesprekken te bemoeilijken.
Wordt de ÖVP echter de sterkste partij, dan valt met Wolfgang Schüssel als formateur van de regering geen enkele variant meer uit te sluiten. Zelfs een minderheidsregering met hem als kanselier behoort blijkbaar tot de mogelijkheden. En waarom ook niet de voortzetting van zwart-blauw? Het hangt er maar van af welke stroming binnen de partij de bovenhand haalt. Het is nauwelijks denkbaar dat een extreme kern met Haider een akkoord met Schüssel zou weten uit te dokteren. Maar je weet maar nooit. Met een kanselier die bekendstaat als een pokerspeler, is géén voorstel hem wellicht te gek.
Ingrid Van Daele
De FPÖ zal vermoedelijk voor de oppositie kiezen.
