Baskenland wil alleen nog in een ‘vrije associatie’ verder met de rest van Spanje. Dat wetsvoorstel heeft premier Zapatero in een politiek mijnenveld gedropt.
Zelden was de politieke koorts zo hoog in het Spanje van na Francisco Franco. Aan de vooravond van het nieuwe jaar is de Baskisch-nationalistische partij (PNV) er onverwacht in geslaagd het plan-Ibarretxe naar het nationale parlement te sturen, een plan dat voor velen als een onafhankelijkheidsverklaring klinkt. Onmiddellijk luidden alle alarmbellen: voor het eerst sinds het Pact van Lizarra in 1998 beheersen de Basken weer de Spaanse politieke agenda. De Spaanse premier José Luis Rodriguez Zapatero liet een crisiscel oprichten, riep de leider van de Baskische regering, lehendakari Juan José Ibarretxe, naar Madrid en overlegde met oppositieleider Mariano Rajoy. Rajoys Partido Popular (PP) schreeuwde moord en brand in het Spaanse en Europese parlement, en zelfs de bisschoppen spraken openlijk hun banvloek uit. Het leek wel alsof de duivel in eigen persoon ten tonele was verschenen.
Velen geven Juan José Ibarretxe dan ook de schuld van al wat fout loopt in Baskenland. Hij staat nu zes jaar aan het hoofd van de Baskische regionale regering. Aanvankelijk was hij een grijs figuur, maar sinds de lancering van zijn plan in 2002 bezorgt de man Madrid almaar meer koude rillingen. Ibarretxe’s voorstel beoogt een radicale hervorming van het Estatuto de Gernika, het statuut dat 25 jaar geleden door nationalisten en niet-nationalisten werd goedgekeurd en de regionale autonomie van Baskenland regelt. De lehendakari wil naar een ‘vrije associatie’ tussen Baskenland en Spanje, en naar een ‘gedeelde soevereiniteit’. De Basken moeten daarbij zowat alle mogelijke bevoegdheden krijgen – op defensie na – en een eigen nationaliteit, naast de Spaanse.
Ibarretxe’s tegenstanders noemen zijn plan separatistisch. De PNV ontkent dat. Het plan zou er juist toe leiden dat Baskenland deel kan blijven uitmaken van de Spaanse staat. Het enige wat verandert, is de relatie tussen beide territoria, die buurstaten worden, op voet van gelijkheid. Baskenland zou dan niet langer onder de federale paraplu ressorteren.
Het plan-Ibarretxe waart al twee jaar in de Spaanse politieke catacomben, met alle geruchten over geheime onderhandelingen en mogelijke pacten vandien. Sinds 30 december wordt de strijd met open vizier gevoerd. Die dag keurde het Baskische parlement in Vitoria het voorstel goed. Mede dankzij de steun van de Sozialista Abertzaleak (SA), het voormalige Batasuna (de politieke arm van de Baskische afscheidingsbeweging ETA), dat drie van zijn zes stemmen leverde. Een verrassing, want de PNV had meermaals verkondigd nooit Batasuna-stemmen te gebruiken voor ‘relevante politieke kwesties’ zolang de radicaal-nationalisten het geweld van de ETA niet openlijk veroordeelden. En zo’n afwijzing hebben SA-leider Arnaldo Otegi en de zijnen totnogtoe niet over hun lippen gekregen.
Tijdens een meeting van Batasuna op 14 november deed Otegi, ‘met de olijftak in de hand’, wel een oproep om het Baskische conflict via de dialoog op te lossen. Bovendien is het al meer dan anderhalf jaar geleden dat er nog een dodelijk ETA-slachtoffer viel. De situatie is enigszins vergelijkbaar met zeven jaar geleden, toen radicale en gematigder nationalisten eveneens een pact sloten, en ETA een wapenstilstand afkondigde. Maar daar stopt de gelijkenis. Een nieuw bestand is er niet. Dat de ETA het voorbije jaar nauwelijks brokken maakte, heeft meer met zwakte dan met strategie te maken, zeggen experts. En drie weken na de meeting bliezen dertien lichte ETA-bommen, verspreid over heel Spanje, Otegi’s olijftak weg.
Een zwaar examen
Volgens de PNV kan Madrid de beslissing bij absolute meerderheid in Vitoria niet zomaar naast zich neerleggen, al zou er wel over het plan te onderhandelen vallen. Het komt erop aan een oplossing te vinden die als ‘een koffer met een dubbel slot’ werkt, zoals PNV-voorzitter Josu Jon Imaz het formuleerde. ‘Niemand heeft als enige de sleutel om de koffer te openen en te sluiten. En dus hebben we een pact nodig.’ Als het plan toch wordt afgewezen, dreigen de rechts-nationalisten met een Baskisch referendum, ook al bestaat daarvoor geen wettelijke grond. Volgens recente opiniepeilingen krijgt Ibarretxe net geen meerderheid van de Basken achter zijn voorstel tot vrije associatie.
De regerende PSOE wil helemaal niet van het plan-Ibarretxe horen: het respecteert de constitutionele spelregels niet, zet Baskische nationalisten op tegen niet-nationalisten en verzet zich tegen de rest van Spanje. Premier Zapatero liet vorige donderdag weten dat verdere stappen enkel mogelijk zijn als Ibarretxe een consensus nastreeft en de grondwet respecteert. Zapatero sluit onderhandelingen over het plan uit, maar laat wel ruimte om te praten. Daardoor laat de PSOE het plan als wetsvoorstel toe in het nationale parlement. Voor de Partido Popular is dat al een brug te ver. De conservatieven zien in het voorstel de hand van de ETA en beschouwen elk gesprek als een legitimering ervan. De PP zou liever meteen naar het Grondwettelijk Hof stappen. Premier Zapatero sluit dat niet uit, maar pas na het parlementaire debat, als Ibarretxe zijn referendumplannen toch doorzet. Nu zijn de nationale volksvertegenwoordigers aan zet. Vorige vrijdag, daags na de ontmoeting tussen Zapatero en Ibarretxe, trok de Baskische parlementsvoorzitter naar Madrid om zijn plan als wetsvoorstel bij de Cortes Generales – het Spaanse parlement – in te dienen. Het debat vindt wellicht in maart plaats, aan de vooravond van de eerste verjaardag van de socialistische verkiezingsoverwinning.
Voor Zapatero is de studietijd dan definitief voorbij. Hij krijgt meteen zijn zwaarste examen voorgeschoteld. De drie Batasuna-stemmen hebben hem midden in een politiek mijnenveld gedropt, waar zijn twee voorgangers, Felipe González (PSOE) en José Maria Aznar (PP), zwaar geschonden uit kwamen. Enerzijds moet Zapatero in Aznars voetsporen treden en de Baskische nationalisten ondubbelzinnig een halt toeroepen. Omdat hijzelf geen toekomst ziet in het plan, en omdat een niet te onderschatten patriottische fractie binnen zijn eigen partij – defensieminister José Bono voorop – een krachtig antwoord eist. Anderzijds wil Zapatero zijn prille dialoog met de Basken onder geen beding verbreken. Omdat overleg het sleutelwoord vormt van de nieuwe politieke stijl die de Spaanse premier predikt, en omdat hij hoe dan ook alle regionale statuten gaat herbekijken en daarbij zelfs aan de grondwet wil sleutelen. Bovendien vinden in mei regionale verkiezingen plaats in Baskenland. En Zapatero’s adviseurs geloven dat de Baskische nationalisten er alleen maar garen bij spinnen als ze worden genegeerd. Dat Aznar jarenlang niet met Ibarretxe heeft gesproken, beschouwen ze als een zware inschattingsfout die de populariteit van de Baskische regeringsleider alleen maar heeft aangezwengeld. Ondertussen voelt Zapatero ook de hete adem van Catalonië in de nek. Pasqual Maragalls socialisten en de links-socialistische Esquerra Republicana (ERC) van Josep-Lluis Carod-Rovira willen eveneens een verregaande hervorming van hun autonomiestatuut, zij het binnen de grondwettelijke grenzen en op basis van een zo ruim mogelijke consensus. Esquerra, dat van een onafhankelijk Catalonië droomt, zal in maart voor het plan-Ibarretxe stemmen en eist van de PSOE ongeveer hetzelfde. Zo niet dreigen ze ermee hun steun op te zeggen in andere grote dossiers.
Dat het plan-Ibarretxe in maart op een neen botst, daar twijfelt niemand aan. Met de steun van kleine linkse partijen als ERC kan de PNV hooguit een dertigtal van de 350 stemmen sprokkelen. De vraag is hoe Zapatero dat neen verpakt. Hij zal al zijn politieke vernuft moeten aanwenden om de deur naar de ‘vrije associatie’ dicht te doen zonder dat ze hard in het gezicht van de Basken terechtkomt. Hij moet de Basken het gevoel geven dat ze ook na de afwijzing in de Cortes nog steeds een van de twee sleutels in handen hebben.
Rudy Pieters
Zapatero moet de deur naar de ‘vrije associatie’ dichtdoen zonder dat ze hard in het gezicht van de Basken terechtkomt.
