Interview met Erik Suy over de legale en strategische achtergronden van een monotoon wordend conflict.

De oorlog duurt voort en begint zelfs monotoon te worden. Elke avond stijgen Navo-bommenwerpers op die doelwitten in Kosovo en Servië – en Montenegro ook – gaan bombarderen. De villa van Slobodan Milosevic in Belgrado, televisiezendmasten, de bruggen van Novi Sad, enzovoort. Elke ochtend brengt zijn lijst van vernielingen. En, zoals dat in een oorlog gaat, raakt men al eens de verkeerde. Liefst in Montenegro, de zo breekbare pro-westerse zusterrepubliek van Servië in Klein Joegoslavië. Maar ook in Kosovo zelf toen zaterdag een bus op een brug bij Lozane door een raket geraakt werd: veertig tot zestig doden volgens de Servische tv. De Navo, begrijpelijk, houdt vol dat ze haar bombardeerschema’s afwerkt en dat alles goed gaat – maar het is soms moeilijk bewegende doelwitten vanop vijf kilometer hoogte te identificeren.

Daarom werd, weken geleden toch al, die vloot Apache-aanvalshelikopters aangevoerd om tegen de Servische troepen- en pantserbewegingen ingezet te worden. Om onbegrijpelijke redenen blijken die nog steeds ongehinderd Kosovo te doorkruisen. Maar men hoort dat het opperbevel bang is dat die Apaches vanop de grond neergehaald zouden kunnen worden, zoals de Russische helikopters indertijd in Afghanistan. Men hoort dat de Navo vasthoudt aan haar gestelde objectieven, en die tracht te bereiken zonder burgers te raken of civiele structuren te vernielen, maar dat ze nu eenmaal geen ijzer met de handen kan breken.

Zodat de Serviër Milosevic, van alle remmingen vrij, in het rond kan blijven schoppen. Even leek de stroom van Kosovaarse vluchtelingen naar de buurlanden op te drogen, maar dit weekeinde werden weer vijftigduizend gedeporteerden aan de grenzen van Macedonië en Albanië verwacht. Het lijkt erop dat de Serviërs de zuidelijke stad Prizren willen “ontvolken”. Het “etnische leegmaken” van Kosovo gaat, ondanks de bombardementen, gewoon door.

Dat, en het frustrerende uitblijven van tastbare resultaten van het bombarderen, brengt aarzelingen teweeg bij de Navo-bondgenoten. Op last van de Britse premier Tony Blair, die kennelijk probeert zijn voorgangster Margaret Thatcher in vasthoudendheid bij te benen, werd een team “communicatiespecialisten” naar het Navo-hoofdkwartier in Evere gestuurd om daar de overwerkte woordvoerder Jamie Shea en zijn mensen bij te staan in hun dagelijkse worsteling met de media. Op de Navo-top in Washington was immers beslist dat de bombardementen zouden worden opgedreven – tot 24 uur per dag – tot het doel bereikt werd: de Servische agressie op de Kosovaren gestopt, de troepen teruggetrokken, de vluchtelingen die terug naar huis kunnen, beschermd door een gewapende vredesmacht, en een politieke regeling. Tevens was besloten om een olie-embargo tegen Joegoslavië te organiseren – een maatregel waarvan niet direct duidelijk was of ze legaal, dan wel realiseerbaar, dan wel zinvol was.

Ook in Belgrado rommelt het. Ex-oppositieleider en notoir warhoofd, vice-premier van Joegoslavië Vuk Draskovic – die tot dan toe had beweerd dat de Kosovaarse Albanezen niets te vrezen hadden van Servië, maar alleen van de Navo – keerde zijn geschut en begon de regering en de politiek van Milosevic te bekritiseren. Lang mocht het niet duren, Vuk werd uit de regering gezet. Kwatongen beweerden dat dit Draskovic goed uitkwam; dat het hele manoeuvre een manier was geweest om uit die gedoemde regering weg te raken zonder dat hij zijn ontslag moest geven.

Vanuit de VS ging reverend Jesse Jackson naar Belgrado om met Milosevic te bemiddelen. Hij kwam zondagmiddag blij terug. Met de belofte dat de drie, een maand geleden krijgsgevangen genomen, Amerikaanse soldaten vrijgelaten gingen worden – enkele uren later waren ze inderdaad vrij en op weg naar de Navo-basis van Ramstein, in Duitsland. En met een brief van Milosevic aan president Bill Clinton, met voorstellen erin.

Voordien was uit de VS adjunct-staatssecretaris Strobe Talbot op bezoek in Moskou en kruiste daar bijna VN-secretaris-generaal Kofi Annan.

Zo leek de diplomatieke carrousel eindelijk wel degelijk op gang gekomen. Met ex-premier Viktor Tsjernomyrdin als bemiddelaar zochten de Russen een nieuwe rol in het conflict. Tsjernomyrdin die rondreist tussen Moskou, Belgrado en Washington, terwijl zelfs de Belgische minister van Buitenlandse Zaken Erik Derycke naar Moskou vloog om er iets te proberen bekokstoven met zijn tegenhanger Igor Ivanov.

Het lijkt erop dat iedereen wel zou willen stoppen met bombarderen, maar dat niet kan zolang Milosevic niet wil instemmen met het sleutelpunt onder de vijf Navo-eisen: de internationale vredesmacht die het in Kosovo allemaal moet garanderen. Een Navo-troepenmacht? Een VN-troepenmacht? Met Russen en Oekraïners erin? Of toch een grondoorlog?

Professor Erik Suy, voormalig vice-secretaris-generaal van de Verenigde Naties, stelt vast dat het internationaal recht minder waterdicht blijkt naarmate hij er zich langer mee bezighoudt. Daar was de huidige oorlog dan een mooi voorbeeld van.

Erik Suy: Is het legaal? Wellicht heeft de Navo bij het begin van de bombardementen een verkeerde inschatting gemaakt op basis van vroegere bedreigingen die wel iets hebben opgeleverd. Tegen Saddam Hoessein bijvoorbeeld. Ze hebben gedacht dat met de spierballen rollen resultaten kan opleveren, ook in dit geval. Ze hebben tegen Milosevic gezegd: hier tekenen, dit is het, anders gebruiken we geweld. Hij heeft niet willen tekenen, er is geweld gebruikt.

Wat nu?

Ten eerste: er is geen mandaat van de VN-Veiligheidsraad. Volgens artikel 53 van het VN-Handvest kan de Veiligheidsraad gebruikmaken van regionale organisaties om dwangmaatregelen te doen uitvoeren – wat gebeurd is in Bosnië in 1995 om aan de bijna machteloze Unprofor een Rapid Reaction Force van de Navo toe te voegen om de Serviërs naar de Dayton-tafel te bombarderen. Maar die regionale organisaties kunnen dat niet op eigen houtje doen. Niet zonder het gezag van de Veiligheidsraad. Dat staat in de volgende zin. Dan zegt de Navo: wij zijn geen regionale organisatie in de zin van artikel 53. Ja, zo kunnen we nog lang bezig blijven. En ik heb sterke twijfels over de legaliteit van dat eenzijdig optreden.

En er is een tweede argument. Men wil Milosevic met geweld dwingen het akkoord van Rambouillet te ondertekenen. Maar zowel in het contracten- en verbintenissenrecht als in het internationaal recht staat er toch zoiets dat contracten en verdragen die worden afgesloten onder dwang, en zeker met gebruik van geweld, nul en nietig zijn. Het voorbeeld dat daarbij gebruikt wordt, is het precedent van de akkoorden van München in 1938. Daar zei Adolf Hitler aan Praag: autonomie voor Sudetenland of ik bombardeer! De analogie is frappant. De Fransen en de Britten – en later de Duitsers zelf – hebben algauw gezegd dat dat akkoord nietig was omdat het bekomen was door bedreiging met geweld. Hier in Joegoslavië gaat het niet meer over dreiging, het is al gebruik van geweld.

Als Milosevic morgen dat akkoord van Rambouillet ondertekent, moet hij ook een internationale vredesmacht onder leiding van de Navo op zijn grondgebied toelaten. Dat weigert hij. Maar die weigering van hem is niet illegaal.

Maar een gewonnen oorlog is toch ook gebruik van geweld?

Suy: Vredesverdragen vallen daar niet onder. Milosevic had best kunnen ondertekenen en dat daarna intrekken. Want volgens het internationaal recht zou dat een “dictaat” zijn. Als hij nu, na de bombardementen, zou tekenen, zou dat misschien anders liggen. Aangezien je die bombardementen kan zien als een soort oorlog, en wat er dan uitkomt zou dan een soort vredesregeling zijn. Bon, de Navo zegt dat dit geen oorlog is. Toch mag men niet zo formalistisch zijn. Is het geen oorlog, dan toch gebruik van gewapend geweld. Maar in dat formalisme zitten bepaalde implicaties. Zeg je dat het oorlog is, dan zijn de landen die er niet aan deelnemen, neutraal. Oostenrijk en Zwitserland bijvoorbeeld. Verzekeringscontracten zijn niet geldig in geval van oorlog. Veel juristen stellen nu de vraag of de verzekeringen geldig zijn. Maar de verzekeringsmaatschappijen gaan zeggen dat de clausule “oorlog” in feite slaat op gewapend geweld. Je hebt dan ook lieden, ook hier in België, die zeggen: om oorlog te hebben, is er een oorlogsverklaring nodig. Dat staat in de grondwet: “De koning verklaart de oorlog.” Maar dat bestaat in feite niet meer in de moderne internationale relaties.

Kan men zeggen dat wat Milosevic doet, de uitzetting van de Kosovaren, van een zo veel grotere orde van illegaliteit is dat men de wetsovertredingen van de Navo door de vingers kan zien?

Suy: Etnische zuiveringen zijn niet nieuw. Op het einde van de Tweede Wereldoorlog was dat een courante manier om zich van minderheden te ontdoen, ook bij de geallieerden. Maar sedertdien heeft men een heel nieuwe brok internationaal recht ontwikkeld rond de mensenrechten en hun bescherming. Daarbij komen enkele meer recente ervaringen: Pol Pot in Cambodja, Idi Amin, Rwanda… Grove schendingen waarbij men niet werkloos kan blijven toezien omdat het toch maar de eigen bevolking treft: dat is geen argument meer. Men kan zich niet beroepen op soevereiniteit of niet-inmenging in interne aangelegenheden, want dit is geen interne aangelegenheid.

Inzake Kosovo is de Veiligheidsraad altijd heel voorzichtig geweest. Heeft nooit willen zeggen: dit is een situatie die de regionale vrede en veiligheid in het gedrang brengt, en die daarom optreden vereist. Normaal had de Veiligheidsraad moeten tussenkomen. Maar de VS zegden dat de Chinezen en de Russen zeker hun veto zouden stellen, en dus “gaan we niet naar de Veilgheidsgraad, en doen we het alleen.” Dat is de typisch Amerikaanse formule die al eerder, onder George Bush, gebruikt is. Men neemt dus het recht in eigen handen.

Indien men het consequent doet, vind ik dat niet eens zo erg verkeerd. Maar waarom komt men dan niet tussen in het conflict van Turkije en de Koerden? En men onderneemt wèl unilaterale acties als bombardementen op Irak, of sancties tegen Cuba en Libië en Iran. Gepaard met dreigementen aan alle ondernemingen in de wereld, dat zij genekt zullen worden als ze daar toch investeren of handel drijven. Waar haalt men het recht vandaan? Die interventie van de Navo en haar bombardementen, het hangt aan een zeer dun juridisch draadje, maar wat doe je eraan?

Of neem het nieuwe olie-embargo tegen Joegoslavië. Er is een wapenembargo. Is olie-import bestemd voor het leger? Dat zal wel ten dele zo zijn, maar het is een beetje vergezocht. Bovendien, als de VN een embargo opleggen, worden alle lidstaten verondersteld dat na te leven en te doen naleven. Maar als de Navo eenzijdig een embargo oplegt, dan kunnen derde landen zeggen dat ze niet meedoen. Dus hoe kunnen de negentien landen van de Navo zo’n olie-embargo door iedereen doen respecteren? En wat gebeurt er als een schip probeert die blokkade te doorbreken? En als dat bijvoorbeeld een Russisch schip zou zijn?

Ik zou zeggen, juridisch bindt dit Navo-embargo derden niet. Dat weten ze bij de Navo ook. Daarom zeggen ze dat ze het VN-embargo op wapens “ruim gaan interpreteren” en dat olie gelijk is aan wapens.

Intussen lijkt de VN wel gekidnapt door de VS, en dreigt haar betekenis te verliezen.

Suy: De VN is “hijacked” door de Verenigde Staten omdat de VS de enige overblijvende hypermacht is en de wet dicteert. Ze betalen hun bijdrage aan de VN niet en leggen ze lam. Er mag niets gebeuren zonder dat de Amerikanen daarmee akkoord gaan. En ik moet u eerlijk zeggen: als ik Amerikaan was, ik zou ook de gelegenheid niet laten voorbijgaan dat ik, als enige supermacht op de wereld, een instrument heb om te bespelen en te gebruiken, en de Veiligheidsraad te manipuleren. Ik zou het ook zo doen. Het is ook al bezig sinds het einde van de Koude Oorlog, de ineenstorting van het Russische imperium.

De VS verdedigen hun belangen. Wat zijn dan die belangen, afgezien van democratie, mensenrechten en de rechtsstaat, de slogans waarmee het pak verkocht wordt? Waarom vinden zij Kosovo zo belangrijk? Kijk naar Europa, met drie nieuwe Navo-leden – Tsjechië, Polen, Hongarije. Kijk naar Griekenland en Turkije, Navo-troepen in Bosnië en in Macedonië en Albanië. De blinde vlek is Joegoslavië met Kosovo. Slovakije staat op de lijst van kandidaat-leden. Albanië, waar ze al zitten, ook, zodat de verbinding met de zuidelijke flank van de Navo – Griekenland en Turkije – bijna gemaakt is. Dit is een omsingelingsbeweging van Rusland. Dat stelt militair en economisch niet veel meer voor, maar dat zegt niets over de toekomst. Dus worden alle gaatjes hier gedicht, en de klassieke containment-politiek van de VS wordt toegepast. Als ik een Rus was, zou ik het óók niet graag hebben. En het volgende is dan Azerbeidzjan en de Kaspische Zee, Kazachstan, Turkmenistan, Iran… En nog een stukje Rusland. Dààr zit een formidabele nieuwe olievoorraad. Dààr wil de Navo kunnen optreden in de logica van haar nieuwe strategie.

Sus van Elzen