Als Saudische gevangenen uit Guantanamo naar huis terugkeren, zit hun straf er niet op. Met een rehabilitatieprogramma probeert de Saudische regering hen weer deel te laten nemen aan de samenleving.

In een rehabilitatiecentrum even buiten de Saudische hoofdstad Riyad worden Al-Qaeda-aanhangers die terugkeren uit gevangenissen in Irak en Guantanamo geholpen om weer het rechte pad te vinden. ‘Hier zorgen we dat ze van gedachten veranderen. Niemand wordt terrorist zonder door een ideologie geobsedeerd te zijn. Het is de ideologie die we hier aanpakken en het gedrag dat we corrigeren’ , vertelt sjeik Ahmad Gelan, coördinator van het rehabilitatieprogramma.

Vertegenwoordigers van gevangenen in de Amerikaanse marinebasis Guantanamo waarschuwen er al jaren voor dat het gebrek aan menselijk contact de geestelijke gezondheid van hun cliënten aantast. Educatieve of resocialisatieprogramma’s om de gevangenen bezig te houden, ontbreken. Onlangs verscheen er een rapport van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch waarin ze rapporteerde dat gevangenen in Guantanamo een verhoogd risico lopen op psychische kwalen door het vaak lange en extreme isolement.

‘Wij geloven niet in die aanpak’, zegt Generaal Mansour Al Turki, veiligheidswoordvoerder van het Saudische koninkrijk. Hij vertelt dat de gevangenen die hun gevangenisstraf hebben uitgezeten in het rehabilitatiecentrum binnen een paar maanden worden klaargestoomd om als verantwoordelijke burgers terug te keren naar de maatschappij. Het is een intensief programma waarin op individuele basis met de gevangenen gewerkt wordt om ze psychologisch te ‘deprogrammeren’. ‘Het zou gevaarlijk zijn om deze mensen aan hun lot over te laten. Zij moeten nadenken over wat ze gedaan hebben. Wij moeten achterhalen waarom de Al-Qaeda-ideologie hen zo aantrok. Met de hulp van islamspecialisten, psychologen, psychiaters en sociologen brengen we ze op andere gedachten’ , vertelt Al Turki. Hij benadrukt dat het niet volstaat om terreurgroepen met veiligheidsdiensten te bestrijden. ‘Je moet tot de psyche doordringen.’

Het proces gaat van start zodra Saudische onderdanen terugkomen uit Guantanamo. Ze worden met open armen en op kosten van het ministerie van Binnenlandse Zaken ontvangen. Al aan boord van het privévliegtuig waarmee ze worden opgehaald staat een team medici, psychologen en beveiligers de ex-gevangenen bij. Coördinator sjeik Gelan laat video-opnamen zien van zo’n terugvlucht. Eén voor één stellen de bebaarde, in gevangenispakken gehulde, mannen zich met een verwilderde blik in de ogen voor aan de camera. Van deze jongens krijgen ze het in de rest van de wereld doodsbenauwd. De Saudische regering heeft altijd geprobeerd om ze juist zo snel mogelijk terug te krijgen. ‘We denken zelf het best te weten hoe we hen moeten aanpakken’ , zegt sjeik Gelan.

‘Welkom terug, geliefde broeders uit Guantanamo’ , zegt hij, zodra iedereen is aangekomen in de koninklijke ontvangsthal van het internationale vliegveld van Riyad, inclusief de familieleden van de gevangenen. ‘Wat jullie gedaan hebben, is geen heldendaad. Maar je land heeft jullie nodig en jullie hebben je land nodig. Dit is het vaderland, wees hier geen vreemdeling. Beloof ons om vanaf nu loyaal te zijn aan Saudi-Arabië.’

Het lijkt een hartelijke ontvangst voor mensen die vaak enorme misdaden pleegden. Maar dit is de stijl waarin de Saudi’s geloven. ‘We bedanken hen niet voor wat ze gedaan hebben, maar we willen hen wel meteen de liefde voor hun land bijbrengen en hun vertrouwen winnen’, legt sjeik Gelan uit. ‘Het is vooral voor de families dat we hen zo uitbundig ontvangen. Sommigen hebben zeven jaar gevangengezeten en vreselijke dingen meegemaakt. Ze hebben nare herinneringen. Wij proberen hen meteen een leuke herinnering te bezorgen. Het zijn niet meer dan twee gezellige uurtjes met de familie, en dan moeten ze alweer naar de gevangenis, waar zal worden bepaald hoe lang hun straf moet zijn. Het is pas later dat ze naar het rehabilitatiecentrum komen’, vertelt psycholoog Nasr Al Arafi. ‘Na hun ervaringen in Guantanamo hebben ze weinig vertrouwen in psychologen. Ik moet ze ervan overtuigen dat ik er echt ben om hen te helpen.’

Een team Saudische specialisten ontwikkelde het ‘ontradicaliseringsprogramma’, dat vorig jaar van start ging, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. In het religieuze programma leggen gematigde islamgeleerden de regels van de jihad uit en geven ze advies in de correcte omgang met niet-moslims. In kunsttherapie uiten de gevangenen zich door middel van tekeningen en schilderijen. Opvallend vaak tekenen ze hartjes en bloemen. ‘Dat zijn cadeautjes voor hun familie’, legt de begeleider uit. Er zijn poëziecompetities en uren waarin de studenten de krant lezen en naar het nieuws kijken. ‘Zo leren ze de wereld op de juiste manier te bekijken’, zegt coördinator Gelan.

DE PRAKTIJK

Theeb Al Khatami zag schokkende beelden van Amerikaanse soldaten die een Iraakse vrouw verkrachtten en besliste toen om via Syrië naar Irak te reizen voor de jihad. Hij komt uit een arme familie en heeft veertien broers en zussen. Voor hen hield hij zijn plannen verborgen. Twee keer pleegde hij een aanslag op Amerikaanse doelwitten en zelf raakte hij tijdens Amerikaanse bombardementen gewond. Hij zat meer dan een jaar in de gevangenis en zit nu al twee maanden in het rehabilitatiecentrum. ‘Ik was op het verkeerde pad terechtgekomen. Vroeger had ik geen zelfcontrole, nu ken ik mezelf veel beter. Ik wil graag trouwen en verder studeren’, zegt Al Khatami.

Zeker niet alle jongens in het centrum, in leeftijd variërend van zeventien tot veertig, komen uit arme families. ‘Al-Qaeda heeft misbruik gemaakt van jongens uit grote, uiteengevallen gezinnen met oude vaders die weinig aandacht voor hen hadden’, zegt Al Turki. Hij vertelt dat veel van deze jongens niet eens erg religieus zijn opgevoed. ‘Jihadgroepen kiezen jongeren die makkelijk te beïnvloeden zijn. Ze geven hen dvd’s en voeden hun woede over de situatie in Irak en Afghanistan’, weet psycholoog Al Arafi. ‘Veel van die jongens hebben serieuze psychische problemen.’

Het belang van de band met de familie wordt in het centrum doorlopend benadrukt. Er zijn dagelijkse telefoongesprekken en bezoekuren. Zijn ze niet getrouwd, dan helpt het centrum hen bij het vinden van een geschikte bruid. ‘We betalen voor het huwelijk en steunen hen financieel, zolang ze zichzelf niet kunnen onderhouden. We willen dat die jongens focussen op de familie in plaats van terug te vallen in hun oude gewoontes. We zoeken een baan voor ze. Uiteindelijk willen we hen volledig zelfstandig maken, opgewassen tegen de maatschappij’, zegt Al Turki.

Het is niet altijd gemakkelijk. Sommige families vertikken het om hun zoon te ontvangen. ‘We vertellen de familie dat hun zoon veranderd is. We gebruiken hun geloof opdat ze hem weer zouden accepteren’, legt medewerker Al Shaiejy uit. Hij herinnert zich een ex-gevangene van wie de vader weigerde zijn zoon thuis te ontvangen. ‘”Ik wil geen terrorist in mijn huis”, zei hij. We hebben hem met een team bezocht en hebben hem uitgelegd dat zijn zoon geen terrorist meer is, anders zouden we hem niet vrijlaten’, vertelt de socioloog. ‘We hebben de vader uitgelegd dat een afwijzing van hem de zoon mogelijk doet hervallen in zijn oude gedrag. Uiteindelijk heeft hij zijn zoon, in tranen, in zijn armen gesloten.’

Al Shaiejy bereidt de jongens voor op hun terugkeer in de maatschappij. Er wordt hen uitgelegd hoe de samenleving is veranderd tijdens hun afwezigheid, dat mobiele telefonie, satelliettelevisie en het internet een enorme invloed hebben gehad op dit zeer conservatieve land. ‘Het grootste probleem is hun stigma. Als voormalige terroristen beschouwen sommige mensen hen als gevaarlijk, andere zien hen als helden. We prenten hen in dat ze voorzichtig moeten zijn en geen van beide opvattingen mogen geloven. Ze moeten naar de toekomst kijken, niet naar het verleden’, zegt de socioloog. Hij spoort succesvolle ex-gevangenen aan om in scholen en universiteiten over hun ervaringen te praten. ‘Studenten leren daardoor hopelijk dat ze niet in dezelfde val mogen trappen.’

Het budget voor dit ‘ontradicaliseringsprogramma’ is ongelimiteerd. De klaslokalen zijn ruim, iedereen heeft een eigen slaapkamer, er is een voetbalveld en een zwembad. Als de student of zijn familie financiële steun nodig heeft, is dat geen probleem. Als iemand een auto nodig heeft voor zijn nieuwe baan, dan wordt dat geregeld. Alles wordt in het werk gesteld om stabiliteit en verantwoordelijkheid te creëren en zo een nieuwe misstap te voorkomen. ‘Hen slecht behandelen heeft geen zin. Als wij hen niet helpen, wie doet het dan wel? Iemand anders zal hen misbruiken’, de socioloog zegt ook na het ontslag contact met hen te onderhouden.

Het programma wordt door de internationale gemeenschap met grote belangstelling gevolgd. ‘Het slaagpercentage is groot. Van de duizend die zijn vrijgelaten, zijn er hooguit tien teruggekomen’, zegt Al Turki. Al Shaiejy: ‘Er zijn nog honderden extremistische Saudi’s. Met dit programma beschermen we in de eerste plaats onszelf.’

DOOR Daisy mohr IN RIYAD