Waarom hebben we het er voortdurend over? En wat bedoelen we ermee? Normen en waarden: een verhaal over de vrije markt, de multiculturele samenleving en roken op de speelplaats.

Respecteert u de tien geboden? Wie dat wil, kan het zelf nagaan op de website van de katholieke kerk in Nederland. U beantwoordt twintig vragen en krijgt meteen het verdict, inclusief eventuele ’tips ter verbetering van uw normen- en waardenbesef’. De test maakt deel uit van een campagne die de Nederlandse kardinaal Simonis eind vorig jaar heeft gelanceerd. ‘Waarden en normen behoren tot de core business van de kerk’, zegt de kardinaal. ‘Onze schatkamers liggen vol met datgene waar velen in de samenleving naar op zoek zijn. Wij mogen en willen deze kroonjuwelen niet verborgen houden. En deze ‘katholieke inburgeringscursus’ is nog gratis ook!’

Bij onze noorderburen werd de aftrap voor het huidige normen-en-waardendebat gegeven door uittredend premier Jan Peter Balkenende – onder het motto: Fatsoen moet je doen. Balkenende, wiens kabinet ironisch genoeg ten onder ging aan interne ruzies, overwoog aanvankelijk zelfs om een Commissie voor het herstel van normen en waarden te installeren. Dat plan werd afgeschoten in de Tweede Kamer, maar het normen-en-waardendebat heeft Nederland nog steeds flink in de greep. Erg zinvol is het evenwel niet, vindt Dries van Agt, oud-premier en net als Balkenende een christen-democraat. In de jaren zeventig pleitte Van Agt voor een ‘ethisch reveil’ ten aanzien van kwesties als abortus en euthanasie. Maar het huidige, door politici geanimeerde debat vindt hij onzin: ‘Het is ongedefinieerd, ongericht en waaiert uit naar allerlei vage verten. Het verloopt, verwatert en verwordt tot een eindeloos gebazel zonder dat er conclusies volgen.’

Uitwaaieren doet het debat alleszins. Het gaat over zinloos geweld, hufterigheid en de teloorgang van omgangsvormen. Over de gedoogcultuur, over drugs, abortus, euthanasie. Over de multiculturele samenleving, de gelijkheid van man en vrouw, de scheiding van kerk en staat. En over de centrale vraag: betekenen normen en waarden voor iedereen hetzelfde? Dit soms wat koortsige debat leeft ook bij ons, en elders in Europa. De klemtonen verschillen, de invalshoek is dezelfde. In Noorwegen boog een regeringscommissie zich drie jaar lang over de vraag: ‘Welke opvattingen heeft de gemiddelde Noor over gezin, onderwijs, gezondheidszorg, kerk, milieu, democratie en derde wereld? Achter welke gemeenschappelijke houdingen kan hij of zij zich nog scharen?’ In maart 2001 presenteerde de commissie haar slotrapport, met als belangrijkste kernwaarden: vrijheid, tolerantie, respect en gelijkwaardigheid.

Maar heb je daar een onderzoek voor nodig? ‘Ik zeg altijd: het laatste wat een mens mag verliezen, is zijn gezond verstand’, lacht Jan Kerkhofs, priester, socioloog en stichter van de European Values Study. ‘Uit onze enquêtes blijkt dat zowat alle Europeanen het meeste belang hechten aan verdraagzaamheid, verantwoordelijkheidsgevoel en goede manieren: de drie eigenschappen die de basis vormen van de broederlijkheid. En die zijn we misschien wat uit het oog verloren. Want de Europese waarden zijn toch nog altijd die van de Franse revolutie: de vrijheid van de liberalen, de gelijkheid van de socialisten en de broederlijkheid van de christen-democraten. We moeten ons wat meer bewust worden van die basiswaarden. Het is vaak moeilijk om ze met elkaar te combineren, maar het zijn ijkpunten voor mensen die het gevoel hebben op drijfzand te leven.’

VAN WAARHEDEN TOT WAARDEN

Wat we nu meemaken, zag hij eind jaren tachtig al aankomen, zegt socioloog Mark Elchardus: ‘Ook liberalen begonnen te twijfelen aan de opvatting dat de mens een berekende egoïst is die alleen handelt uit eigenbelang. En dus werd het dominante vrijemarktdiscours wat afgezwakt. In Groot-Brittannië greep Margaret Thatcher zelfs terug naar de Victoriaanse waarden. De linkerzijde maakte natuurlijk ook een crisis door, het geloof in de grote waarheid is ondertussen verdwenen. De confrontatie tussen waarheden is vervangen door een conflict tussen waarden.’

‘Tekenend is ook dat we niet meer in een ‘bevelshuishouding’ leven, zoals mijn Nederlandse collega Abram de Swaan dat noemt’, zegt Elchardus. ‘Voor katholieken was het vroeger bijvoorbeeld de norm om op vrijdag geen vlees te eten. Nu niet meer, de norm is vervangen door een algemene waarde, een goede katholiek vindt soberheid positief.’

Voorts hebben wetenschap en technologie steeds meer ethische implicaties: ‘Sterven in een ziekenhuis was vroeger iets vanzelfsprekends. Nu kunnen we in verband met het levenseinde verschillende houdingen aannemen. Het traditionele evenwicht tussen technologie en waarden is verstoord. De mogelijkheden die de biotechnologie schept, zijn compleet nieuw voor ons. Welke waarden moeten we daarbij hanteren? En welke normen leiden we daaruit af?’

‘De culturele diversiteit in onze samenleving is volgens mij de minst belangrijke oorzaak van het huidige waardendebat’, zegt Elchardus. ‘Er bestaan fundamentele verschillen met de levensbeschouwing van een groot deel van de moslimwereld, maar de conflicten zijn vooral terug te voeren op sociaal-economische, niet op culturele verschillen. De verdeling in onze samenleving heeft meer te maken met vergrijzing, met de kloof tussen laag- en hooggeschoolden en tussen VRT- en VTM-gemeenschappen. We staren ons dood op het verschil tussen autochtonen en allochtonen, maar ik vind dat een misleidende context voor een publiek debat. Om een metafoor te gebruiken: ten aanzien van de moderne technologie zijn we allemaal migranten. Technologisch gezien, leven we allemaal in het verleden van onze eigen samenleving. Daarover zou het debat moeten gaan: zal onze beschaving in staat zijn om te leven met die wetenschappelijke vooruitgang? En kunnen we de samenleving inrichten op een andere basis dan die van de vrije markt? Ik heb de indruk dat we niet meer de moed hebben om iets te suggereren wat het marktmechanisme overschrijdt. We zijn bang van die fundamentele vragen. Maar dat is voor mij het échte waardendebat.’

Filosoof Tarik Fraihi vindt de multiculturele samenleving ‘een bliksemafleider’ in het debat over normen en waarden: ‘Het is makkelijk om zwakke groepen de schuld te geven van grote problemen in de samenleving. En om de verklaring daarvoor te zoeken in het feit dat ze zogezegd andere normen en waarden hebben. Maar dat is niet zo. De meeste moslims in Europa aanvaarden wel degelijk de gelijkheid van man en vrouw, en de scheiding van kerk en staat.’

VAN OMGANGSVORM TOT RUSTOORD

Het probleem is onder meer dat de overheid niet meer bij machte is om de bestaande wetten te doen naleven, zegt Fraihi. ‘De kleine minderheid die de sharia wil invoeren, moet worden aangepakt. Punt uit. Dat geldt ook voor andere groepen in de samenleving die de wet aan hun laars lappen, fraudeurs bijvoorbeeld. Maar de overheid is te zwak geworden, en er speelt een zekere eurocentrische arrogantie mee: het zijn toch maar moslims, dus we knijpen een oogje dicht. Dat soort wij-en-zijdenken is verkeerd. De moslims die hier wonen, zijn geen buitenstaanders. De tweede en derde generatie is op alle mogelijke vlakken beïnvloed door het westerse denken. Wij zijn allemaal Belgen. Dat betekent dat we allemaal de Belgische wetten moeten naleven. Maar evengoed betekent het dat de vraag naar islamscholen een legitieme vraag is. Ik zeg niet dat er een aparte islamitische zuil moet komen, maar we moeten wel, meerderheid én minderheid, een nieuwe consensus proberen te bereiken.’

Wat Fraihi belangrijker vindt, is het debat over concrete sociale normen: goed fatsoen, deugdelijke omgangsvormen: ‘Beleefdheid gaat de moraal vooraf. Kant zei al dat opvoeding de eerste stap is om een beter mens te worden. Sociale normen zijn conventies die je moet aanvaarden, regeltjes die je moet respecteren, zelfs al vind je ze onnozel. Wie ze naleeft, leert tot het goede komen. Het kan toch niet dat we mekaar uitschelden voor vuile makak of vuile Belg. En het heeft geen zin om een waarde als tolerantie te promoten als we niet beginnen met beleefdheid. Maar die is niet aangeboren, dat is een kwestie van opvoeding. De media spelen hier een grote rol. Wat leren we in programma’s als Big Brother of Temptation Island? Dat we mekaar moeten bedriegen?’

Stadsetiquette, noemen ze het in Nederland, waar in verschillende steden een beschavingsoffensief wordt gevoerd tegen de verruwing, het ‘onbetamelijk gedrag in de publieke ruimte’. In Gouda werden onlangs op initiatief van het gemeentebestuur tien gouden stadsregels opgesteld (zie kader), tien geboden voor de hedendaagse stedeling. Moet kunnen, vindt het Antwerpse gemeenteraadslid Nahima Lanjri, maar de overheid moet vooral het goede voorbeeld geven: ‘Iedereen moet zijn verantwoordelijkheid opnemen. Als het stadsbestuur krotten verzegelt, maar die zegels worden meteen verbroken, moet het bestuur grenzen stellen, en de overtreder bestraffen. Als dat niet gebeurt, wordt de burger zelf ook gedemotiveerd.’

Lanjri is trouwens moslim én ondervoorzitster van de Vlaamse christen-democraten. Toch wordt ze niet verscheurd door tegenstrijdige normen en waarden. ‘Ik vind alle belangrijke waarden van de islam terug in de visie van de CD&V. Vrede, respect, verantwoordelijkheid, naastenliefde: die waarden heb ik met de paplepel meegekregen. Behalve opvoeding zijn natuurlijk ook het verenigingsleven en het onderwijs erg belangrijk Ik ben zowel naar het gemeentelijk als naar het katholiek onderwijs geweest, en daar vond ik dezelfde accenten terug. Sommige dingen zijn voor mij zo duidelijk dat ze niet ter discussie hoeven te staan. Na de rellen in Borgerhout wilde Spirit een charter met normen en waarden opstellen, dat door de autochtone en allochtone gemeenschappen zou worden ondertekend. Alsof dat het probleem was. Nee, we leven in een monoculturele rechtstaat en een interculturele samenleving. En we hebben regels nodig omdat niet iedereen altijd strikt volgens zijn waardenpatroon leeft. Extreem gesteld: als we allemaal echt voor mekaar zouden zorgen, dan hadden we geen OCMW nodig. De zorg voor ouderen en zwakkeren is voor moslims erg belangrijk. In Marokko, bijvoorbeeld, bestaan geen rustoorden.’

VAN SUPERMARKT TOT BEURSVLOER

‘Wij kunnen onze ouders verwaarlozen omdat we al die schitterende collectieve voorzieningen hebben’, zegt ethicus Koen Raes. ‘Zo versterkt onze westerse samenleving de illusie dat we allemaal individuen zijn tegen de rest van de wereld. Het is een gedachtesprong die weinig mensen nog maken. Op dat vlak ben ik erg moralistisch: het moet veel duidelijker worden gemaakt hoe belangrijk die solidariteit is. Als je in Scandinavië een operatie ondergaat, weet je ook hoeveel dat aan de gemeenschap heeft gekost. Dat vind ik een prima idee, want nu voelen we ons allemaal individuen in de massa. Het debat over normen en waarden weerspiegelt een verlangen naar meer gemeenschap, naar een wij-gevoel.’

‘De zoektocht naar zekerheid is typisch voor turbulente tijden’, zegt Raes. ‘Denk aan de jaren dertig en het ethisch socialisme van Hendrik De Man. De huidige crisis is volgens mij begonnen in 1971. Toen kreeg je, all of a sudden, het ontstaan van de bedrijfsethiek. In Wall Street stelde men vast dat de jongeren die recht uit Harvard Business School kwamen, op de beurs begonnen te spelen zonder te weten wat een onderneming eigenlijk was. En, historisch toch zeer interessant: de New York Stock Exchange zélf gaf Harvard tweehonderd miljoen dollar met het verzoek om hun studenten voortaan eens wat ethiek bij te brengen. Het is ook helemaal niet toevallig dat John Rawls in 1971 zoveel impact had met zijn Theory of justice: het was het juiste boek op het juiste moment. Voor 1970 liet men ethiek vooral over aan de pastoor, sindsdien hebben haast alle nieuwe filosofische vakbladen te maken met ethiek. En de vorige paus zei in de jaren zeventig al dat de 21e eeuw de eeuw van de ethiek zou worden. Ik denk dat hij gelijk had.’

De schuld van mei ’68? Raes: ‘De 68’ers hebben op een schitterende manier de afbraak gedaan. Het probleem is dat het braakliggend terrein vervolgens meteen werd ingepalmd door de commercie. De seksuele bevrijders waren niet diegenen die de porno wilden commercialiseren, maar goed: dat is wel gebeurd, door de economische crisis waar plotseling dat nieuwe liberalisme een greep op kreeg. Historisch klopt het dat de permissiviteit tot ontsporingen heeft geleid, maar de kritiek van veel 68’ers op de bestaande machtsverhoudingen was terecht. Ik herinner mij nog Jaap Kruithof die op televisie zei: Uw kinderen zijn uw bezit niet!‘

Het valt Raes op dat het debat over waarden en normen geen debat meer is tussen vrijzinnigen en katholieken. ‘Dat is een enorme vooruitgang. Alleen heeft men de onzekerheid nogal snel vertaald naar onveiligheid, de onveiligheid naar straatcriminaliteit en de straatcriminaliteit naar vreemdelingen. Niet dat ik criminaliteit niet belangrijk vind, maar dat is een gevolg. Ik zeg: maak de openbare ruimte gezelliger. Want we hebben onze kinderen en bejaarden bij wijze van spreken uit de straten verjaagd en stellen nu vast dat het er niet meer zo gezellig is als vroeger.’

Raes is een vrijmetselaar. ‘Een vereniging die ongelofelijk rekruteert de laatste tijd’, lacht hij. ‘Als ik bejaarden wil ontmoeten, ga ik naar mijn werkplaats. Ik word trouwens vaak uitgenodigd om te komen spreken in katholieke kringen. Omdat vrijmetselaars, net als katholieken, hun levensbeschouwing nog ernstig nemen. Het probleem van deze tijd is dat veel mensen moreel onverschillig zijn, zombies noem ik dat. Ik zat ooit in een debat toen iemand mij vroeg: ‘Waarom zou ik geen racist mogen zijn?’ Die man besefte niet eens meer dat hij een moreel standpunt vertolkte, en geen voorkeur. Racistisch zijn, is wel iets anders dan niet van chocolade-ijs houden. En dat is het probleem: waarden worden gereduceerd tot preferenties. Mensen zijn in toenemende mate van mening dat morele verplichtingen alleen maar uit de vrije wil kunnen ontstaan. Dat is het verhaal van onze westerse bevrijding. Kinderen, de dood, relaties: alles wordt hoe langer hoe meer onder de controle van de wil geplaatst. Ongewilde relaties, met buren, collega’s, familie, worden minder gekoesterd dan vriendschappen.’

VAN VLAGGETJES TOT CONTROLE

En het middenveld?

Natuurlijk: het middenveld.

Mark Elchardus: ‘Gemeenschappelijke waarden groeien niet omdat filosofen zeggen dat het om belangrijke waarden gaat. Ook niet omdat de wetgever dat zegt. Gemeenschappelijke waarden groeien doordat mensen samenleven. Dus als je denkt dat verschillende groepen verschillende waarden of andere normen hebben, moet je ervoor zorgen dat ze mekaar ontmoeten in scholen, in wijken, in verenigingen. Je kunt geen lijstje maken en zeggen: voilà, dit is de westerse beschaving, dit zijn de waarden, normen en wetten. Zo werkt het niet.’

Jan Kerkhofs: ‘Wij willen dat alles wordt georganiseerd van bovenaf. Maar de democratie is gebouwd op participatie van onderuit. We moeten geen vlaggetjes verspreiden met de tien geboden erop, we moeten op alle mogelijke manieren het sociale weefsel versterken. Want waar mensen samenkomen, zijn ze gedwongen om mekaar te respecteren. Ik zie veel positiefs, hoor. Waar in Europa vind je het grootste percentage vrijwilligerswerk? In Nederland en in Vlaanderen. Dat zijn duizenden mensen, alleen komen die niet op de televisie.’

Koen Raes: ‘Er bestaat een sterke relatie tussen ethiek en sociale controle. Ik heb een tijdje in Berkeley gewoond. Ik rookte, dronk alcohol, at vlees en ging ’s morgens niet joggen. Mijn collega’s op het departement filosofie begrepen niet dat ik zo’n zwak karakter had en spraken er mij voortdurend op aan. Ik ben ervan overtuigd: mocht ik daar zijn blijven werken, dan had ik mijn gedrag veranderd. In Europa is roken langzamerhand ook not done. En dan te bedenken dat ik als voorzitter van de leerlingenraad in de jaren zestig nog heb geëist dat we mochten roken op de speelplaats! Om maar te zeggen: ik geloof niet in dat verhaal van normvervaging.’

Tarik Fraihi: ‘De essentie van de mens is gelukkig zijn. Over de waarden die daaruit voortvloeien, is iedereen het eigenlijk eens.’

Joël De Ceulaer

Koen Raes ‘Het probleem is dat veel mensen moreel onverschillig zijn.’

Jan Kerkhofs ‘De broederlijkheid zijn we misschien wat uit het oog verloren.’

Tarik Fraihi ‘Wie tolerantie wil promoten, moet beginnen met beleefdheid.’ Mark Elchardus ‘Ten aanzien van de technologie is iedereen een migrant.’

Nahima Lanjri ‘Ik vind alle centrale waarden van de islam terug bij de CD&V.’