Elke zin een voltreffer, elke spreuk een levenswijsheid: de verzamelde maximes van François de La Rochefoucauld zijn het ideale geschenkboek, ook voor wie niet van boeken houdt maar wel van een waarachtig, verlicht leven.
‘Het aantal varianten van de ijdelheid is niet te tellen.’ De zeventiende-eeuwse hertog François de La Rochefoucauld kon het weten. Hij stamde uit de oudste Franse adel en viel in ongenade bij de nog jonge Lodewijk de Veertiende toen hij in 1649 tegen hem samenspande tijdens de Fronde of opstand tegen de monarchie. Exit de carrière van de hertog aan het hof en wég was ook zijn echtgenote. La Rochefoucauld trok zich terug in zijn privéleven en in een salon van gelijkgezinden, waarin bij wijze van gezelschapsspel om het spitst commentaar werd gegeven op de zeden van de tijd. Deze maximen, afgeleid van maxima sententia of zeer beknopte spreuken, werden voortdurend bijgevijld. Toen La Rochefoucauld merkte dat zijn manuscript illegaal werd gedrukt, bracht hij in 1664 zelf een eerste editie uit. Deze Maximen. Bespiegelingen over menselijk gedrag werden nu, samen met de weggelaten en nagelaten maximen, in het Nederlands vertaald door Maarten van Buuren, die er ook een interessant nawoord bijschreef.
In iets meer dan 600 uitspraken ontmaskert La Rochefoucauld op een verbluffend simpele manier de pretenties van zijn tijdgenoten: ‘Deugd is net zo goed als fruit een vrucht van het seizoen.’ Misschien omdat hij zelf een buitenstaander was geworden, wist hij feilloos de vinger te leggen op het mechaniek van de macht dat in elke menselijke relatie meespeelt. Eigenbelang en eigenliefde zijn de motor van ieders handelen, zo constateerde La Rochefoucauld zonder dat hij daarbij begint te moraliseren: ‘Er zijn maar weinig mensen wijs genoeg om nuttige kritiek te verkiezen boven verraderlijke lof.’ In zijn tijd werd de lucide kijk van de uitgerangeerde hertog op de menselijke komedie weleens afgedaan als cynisme van een ‘zwarte ziel’. Maar na zijn dood werd hij onder anderen door Friedrich Nietzsche geprezen voor zijn universeel inzicht in menselijke omgangsvormen: ‘Iedereen denkt de ander te slim af te zijn.’ En toch zijn de mensen als het eropaan komt zo graag kuddedieren: ‘We keuren de meeste dingen goed of af, omdat het bon ton is ze goed of af te keuren.’
Zeker in het steekspel tussen de geslachten is La Rochefoucaulds wijsheid onvergankelijk: ‘Een man begrijpt dat hij weinig moet praten over zijn vrouw, maar dat hij nog minder moet praten over zichzelf begrijpt hij niet.’ Zijn opmerkingen over intermenselijk gedrag zijn van alle tijden: ‘Ware tact is scherpzinnig. Al te scherpzinnig is tactloos.’ Om maar te zeggen dat echte slimmeriken nooit helemaal hun slimheid tonen of gepatenteerde wijzen ook steeds een beetje dwaas dienen te zijn. Absolute waarheden zijn aan de aristocratische La Rochefoucauld, die zich niet kon neerleggen bij een absolute vorst, niet besteed en dat maakt hem ook in deze eenentwintigste eeuw zo herkenbaar: ‘Er zijn geen mensen die buitensporig goed of slecht zijn.’ Zelfs voor de eigen scherpzinnigheid is deze minzame rationalist voortdurend op de hoede: ‘De subtielste wijsheid kan de subtielste waanzin voortbrengen.’ Puur rationalisme is even verwerpelijk als het tegendeel: ‘Verstandige mensen zijn het verstandigst in bijzaken, vrijwel nooit in hoofdzaken.’ Maar toch krijgt een getemperde redelijkheid bij hem haast altijd het laatste woord: ‘Als we de hoop hebben opgegeven redelijkheid bij anderen aan te treffen, zijn we ook de onze kwijt.’ Zijn conclusie als edelman die zich heeft teruggetrokken uit het openbare leven, is zonneklaar: ‘Als we de rust niet in onszelf kunnen vinden, heeft het geen zin hem elders te zoeken.’
Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat La Rochefoucauld in dit meesterwerkje uiteindelijk waarschuwt voor te veel boekenwijsheid: ‘Het is belangrijker mensen te bestuderen dan boeken.’ Wie zal deze maximalist durven tegenspreken?
FRANçOIS DE LA ROCHEFOUCAULD, MAXIMEN. BESPIEGELINGEN OVER MENSELIJK GEDRAG, HISTORISCHE UITGEVERIJ, GRONINGEN, 128 BLZ., 25 EURO.
DOOR frank hellemans
