De jonge Britse regisseur Michael Winterbottom maakte met ?Jude? een meesterlijke Thomas Hardy-verfilming. Een gesprek.

LITERATUURKENNERS noemen Thomas Hardy hopeloos ouderwets, maar filmmakers (her)ontdekken zijn werk. Zoals meestal in het filmbedrijf, is het niet meteen duidelijk waar oprechte belangstelling ophoudt en snobistische trendgevoeligheid begint. Nadat eerst E.M. Forster, Edith Wharton en Jane Austen de volle Hollywood-lading kregen, is het nu de beurt aan Hardy (1840-1928). En in 1997 wordt het ook uitkijken naar verfilmingen van Henry James, Joseph Conrad en Tolstoi.

Hardy, die het vaak heeft over de invloed van de industrialisatie op het Engelse landleven, werd al sporadisch verfilmd (?Far from the Madding Crowd? van John Schlesinger uit 1967 en ?Tess? van Roman Polanski uit 1979), maar het ging altijd om alleenstaande gevallen. Nu volgen de adaptaties zich in hoog tempo op : Michael Winterbottom mag de spits afbijten met ?Jude?, zijn verfilming van de laatste roman van Hardy, ?Jude the Obscure? (1885). Zijn volgende film is gebaseerd op ?The Mayor of Casterbridge? en nog drie andere Hardy-romans liggen klaar om verfilmd te worden, onder andere ?The Return of the Native? en ?The Woodlanders?.

In het jaar dat ons een van de meest afschuwelijke literaire adaptaties van de eeuw bracht het Demi Moore-vehikel ?The Scarlet Letter? naar Hawthorne krijgen we met ?Jude? een voorbeeld van hoe het wel moet. ?Jude? is tegenlijk een film die respecteert wat het literaire model uniek maakt, maar die ook nog voor onze tijd iets te vertellen heeft.

De historische context mag dan nog het eind van vorige eeuw zijn, ?Jude? vertelt een universele en tijdloze tragedie van onvervulde wensdromen. Hardy’s thema van de vernietigende kracht van rigide conventies op de ontwikkeling van het individu is ook nu nog van kracht. De titelheld is een steenhouwer die ervan droomt aan de universiteit te gaan studeren, maar met zijn harde kop tegen de dikke muren van het Britse klassesysteem stoot.

Parallel met zijn frustrerende pogingen om via het verwerven van kennis aan zijn nederige afkomst te ontsnappen, is er ook het verhaal van een gedoemde liefde. Na een mislukt huwelijk geraakt Jude in de ban van zijn vrijgevochten nichtje Sue Bridehead. Ze gaan samenwonen, maar als ongetrouwde minnaars trotseren ze dan weer de vooroordelen van de onvermurwbare puriteinse moraal. Met als gevolg een verwoestende en hartverscheurende ontknoping die de toeschouwer geschokt achterlaat.

De vertolkingen van de twee hoofdrolspelers zijn schitterend : Christopher Eccleston (?Shallow Grave?) is intens en meeslepend als de norse, sombere en koppige Hardy-protagonist. Kate Winslet (?Sense and Sensibility?) is zo mogelijk nog indrukwekkender als de wispelturige Sue, een jonge vrouw boordevol contradicties, die op een verwarde manier in opstand komt tegen de zeden van haar tijd.

?Jude? reveleert ook een nieuw talent in de Britse cinema : Michael Winterbottom (35) trapt nooit in de valstrikken van de Britse ?erfgoed?-cinema die doorgaans op een showroom voor gepolijst antiek lijkt. Zijn bijdrage tot het problematische genre van de kostuumfilm kan zeker niet bijgezet worden in de Laura Ashley-school van het filmen. Wat misschien niet zo verbazend is voor een filmmaker die zijn productiemaatschappij ?Revolution? doopte, en debuteerde met ?Butterfly Kiss?, een road movie over een lesbische serial killer.

We spraken met de jonge regisseur tijdens het Festival van Gent, waar naast de avant-première van ?Jude? ook nog zijn tv-film ?Go Now? werd vertoond, een drama over een bouwvakker met multiple sclerose.

Ik denk niet dat u drie films op rij kunt maken die meer van elkaar verschillen.

MICHAEL WINTERBOTTOM : Dat is zeker geen toeval : elke nieuwe film is ook een reactie tegen de vorige. Al mijn ideeën over lesbische serial killers heb ik al in ?Butterfly Kiss? gestopt, ik zou niet weten wat er nog aan toe te voegen. ?Go Now? werd gemaakt voor de BBC. Ik vond het leuk om voor de verandering een simpel hartverwarmend verhaal te vertellen. ?Jude? daarentegen is een project waar ik al lang mee rondloop. Het is raar, want de regisseurs die ik bewonder maken meestal dezelfde film. Maar voor mezelf werkt dit niet. Het laatste wat ik na ?Jude? wil doen is een ander kostuumdrama.

Gaat u dan ?The Mayor of Casterbridge? niet maken ?

WINTERBOTTOM : Niet echt, we gaan een western maken die losjes op de roman is gebaseerd. Het verhaal wordt nu gesitueerd tijdens de goudkoorts in Amerika.

Ondanks de grote constrasten zijn er ook punten van overeenkomst tussen uw films. In ?Go Now? gebruikt u grappige tussentitels als structuurelement. Ook in ?Jude? werkt u in hoofdstukken, met telkens plaatsaanduidingen die het fatalisme versterken.

WINTERBOTTOM : Wat ?Jude? betreft werd dit uit de roman gehaald. Ik heb het bewaard omdat het enerzijds naar de bron refereert, maar ik gebruik het ook omdat ik geen voorstander ben van films die zich in één vloeiende lijn voltrekken. Ik probeer er liever een andere structuur in te leggen, duidelijk te maken dat er stukken ontbreken of dat er enige tijd is verstreken.

In ?Go Now? gebruik ik het procédé om wat afstand te nemen van het verhaal. Ik was me ervan bewust dat dit als een ziekte-van-de-week film zou beschouwd worden en door die techniek doe ik de toeschouwer meer nadenken over wat hij ziet in plaats van hem te manipuleren. Het is een vorm van interpunctie. Ik doe het zeker niet met de bedoeling om mijn film kouder te maken, maar ik wou vermijden dat het sentimenteel werd een gevaar dat hier voortdurend op de loer lag.

Het eerste beeld van Jude is verbluffend : een zwart wit beeld van een doemgeladen landschap : een zeer dun streepje voor de hemel en een zware balk voor de akker. We krijgen meteen het gevoel dat de mensen één zijn met het land.

WINTERBOTTOM : De opening is als een miniatuur van de hele film, het vat meteen de relatie van de jongen tot de hem omringende omgeving. Het is niet het eerste beeld uit de roman, maar Hardy gebruikt voortdurend beelden, scènes die het verdere verhaal aankondigen. De roman ?Jude? bestrijkt vele jaren : van zijn kindertijd tot zijn dood. Hardy gebruikt de indeling in hoofdstukken en de plaatsnamen om episodes over te slaan. Er worden hele flarden uit zijn leven overgeslagen die dan weer in één treffend beeld worden samengebald.

Je kan stellen dat beide personages in Jude slachtoffers zijn van de Britse klassemaatschappij, van de heersende moraal, maar ruimer gezien zijn ze ook als pionnen in een Griekse tragedie : ze tarten de Goden en daarom moeten ze ten val worden gebracht.

WINTERBOTTOM : Ik vind beide interpretaties valabel. Die twee dimensies zitten in het verhaal. Hardy was zich terdege bewust van zijn literaire antecedenten : de Griekse tragedie, de treurspelen van Shakespeare. In Engeland heeft hij de reputatie pessimistisch en fatalistisch te zijn ; veel van zijn vroege romans handelen inderdaad over hoe de goden of de natuur menselijke aspiraties beknotten. Bij zijn verschijnen werd ?Jude? door veel mensen gehaat, omdat Hardy hier fundamenteel zijn standpunt wijzigt. Terwijl Sue de dood van haar kinderen als een straffe Gods ziet, staat Hardy achter Jude die vindt dat ze niets kwaads hebben gedaan. Niet dat Hardy een marxist is, maar hij wijst de conventionele maatschappij met de vinger. Dat is de essentie van hun tragedie. Jude blijft ondanks alles geloven dat hij zijn lot kan verbeteren. In andere omstandigheden had hij wel zijn doel kunnen verwezenlijken, en misschien zal de volgende generatie dat kunnen.

Ik denk dat zowel de sociale als de meer archetypische tragedie werken. Hardy creëert gewone mensen, ze zijn niet heroïsch, hebben hun zwakheden, maar hij kijkt nooit op hen neer. In zekere zin is hij heel provinciaal. Je voelt dat hij zich vereenzelvigt met Jude. Hoewel hij succesvol was, had hij een soortgelijke achtergrond als Jude. Hij werd ook altijd een beetje als een outsider beschouwd, een provinciale schrijver die nooit echt werd aanvaard door de Londense literaire society.

Hoe ziet u Thomas Hardy country, Wessex, dat voor Dorset staat ?

WINTERBOTTOM : Hardy’s Wessex is voor een stuk denkbeeldig. Hij situeert zijn boeken altijd in dezelfde streek, maar alle plaatsnamen zijn verzonnen. Wessex was een streek uit de tijd van de Angelsaksers, het is geen bestaand graafschap. Het is een historisch decor. In ?Jude? staat Christminster voor Oxford, het gaat om het westen van Engeland. Hardy’s boeken zijn altijd voorzien van een landkaart waarop je kan zien waar alles zich afspeelt. Er is heel wat cultureel toerisme in Thomas Hardy country, waar je de plekken kan bezoeken waar een en ander zich afspeelde. Ik heb dat willen vermijden omdat Hardy uiteindelijk een verzonnen wereld heeft geschapen, een mentaal landschap. Christminster wordt een strenge, donkere burcht, waar Jude als outsider niet binnen kan. Om die plek te vinden gingen we naar Schotland, we vonden ons Christminster in Edinborough. We zijn zelfs een sequentie die zich in de zomer afspeelt in Nieuw-Zeeland gaan draaien, waar de bomen nog niet kaal waren.

Wie denkt dat de wereld van een schrijver zo maar kan worden vertaald naar een bestaand decor, begrijpt niet waar het in literatuur om gaat. Je blijft niet trouw aan de geest van een schrijver door nauwgezet te gaan uitvlooien waar alles zich precies heeft afgespeeld.

Uw stijl van filmen is zeer modern, met veel telelensbeelden ?

WINTERBOTTOM : Hopelijk is het verschillend tijdens de verschillende fasen van de film. We probeerden zoveel mogelijk op locatie te filmen, zochten naar decors waar we ruimte hadden. Ik heb mijn film geen formeel stelsel opgedrongen. Bij het ensceneren van de actie lieten we eerst de acteurs hun gang gaan, daarna dokterden we uit hoe we dit nu het best in beeld zouden brengen, maar altijd in functie van de acteurs. We probeerden in de mise-en-scène zoveel mogelijk te vergeten dat dit een negentiende-eeuwse roman is en zeker te vergeten dat het een literaire adaptatie is. Omdat de personages zeer veel bewegen, dicteert dit meteen de vorm van de belichting : vrij naturalistisch.

Maar er zijn verschillen in de belichting ; in sommige sequenties is het vrij claustrofobisch, elders wordt het meer uitgelicht. In de latere scènes wordt het beeld minder diep, verdwijnt de kleur, wordt de film bleker en krijg je dezelfde monochrome kwaliteit als bij het begin.

Meestal maak ik gebruik van telelenzen, wat ik ook al deed toen ik bij de tv werkte. Ik denk ook dat het beter is voor de acteurs als je hen vanop afstand gadeslaat in plaats van hen een camera onder de neus te duwen. Het geeft natuurlijk een observerende kwaliteit aan de film. Het zijn allemaal beslissingen die zeer bewust gebeuren, maar ze beantwoorden niet noodzakelijk aan een alles overkoepelende theorie. Je gaat meer op je gevoel af.

Wie een kostuumfilm draait, staat meteen voor een reeks problemen eigen aan het genre. Formele problemen. Je moet reageren tegen de Merchant-Ivory erfenis : cinema als een catalogus van antiek en landschappen voor de Tate Gallery.

WINTERBOTTOM : Ja, ik ben geen grote fan van hun films. Dus je zegt wel : dat gaan we vermijden, maar dat is niet zo productief. In Engeland zit je natuurlijk met een grote traditie in het kostuumdrama, zowel op tv als in de bioscoop. Maar uiteindelijk komt het altijd op hetzelfde neer : wat is de beste manier om het script te benaderen ? Wat zal het best werken ?.

De situatie wordt nog bemoeilijkt door het feit dat het om twee personages uit de werkende klasse gaat, het zijn personages die geïnteresseerd zijn in ideeën, in het verwerven van kennis, niet in het pronken met kleren en het decoreren van oude huizen. Als je E.M. Forster adapteert is het misschien logischer om zoveel aandacht te besteden aan de kostuums en de aankleding van het decor, de goede manieren, het streng formele van die samenleving. Voor mij heeft het verhaal van ?Jude? niks te maken met de plot van ?Emma?. De enige overeenkomst is dat het om de negentiende eeuw gaat, maar de werelden liggen totaal uit elkaar. ?Jude? vertoont meer overeenkomsten met moderne liefdesverhalen dan met Jane Austen bijvoorbeeld.

Schuilt er geen contradictie in het feit dat u een film maakt die tot een genre hoort dat zeer passeïstisch en conservatief is de Britse ?erfgoedfilm? , maar tegelijk ook zeer maatschappijkritisch is ?

WINTERBOTTOM : Dat is precies de interessante paradox. Ik vind het boeiend om te werken in een domein waar je zulke contradicties en spanningen krijgt. Zoals ?Butterfly Kiss? waar de uitdaging erin bestond een Britse road movie te maken, wat een contradictie lijkt. Zoals het ook een uitdaging was om een radicale literatuurverfilming te maken. Dat stelt problemen maar levert ook spanningen op.

?Jude? was Hardy’s laatste roman. Al zijn vorige romans waren bewust in het verleden gesitueerd. Terwijl dit een hedendaags boek was. Daarom sluit ?Jude? meer aan bij de boeken van D.H. Lawrence dan bijvoorbeeld George Eliott. Hardy behandelt sociale problemen, onderdrukte seksualiteit. Zelfs stilistisch breekt het soms met de gedetailleerde beschrijvingen en structuur van de Victoriaanse romans. Hardy vertelt zijn verhaal op een moderne manier, hij zit op de wip tussen twee tijdperken en twee romanstijlen, wat hem ook zeer hedendaags maakt.

U gebruikt op een geweldige manier widescreen zoals die wandeling aan het strand : Jude en Sue lopen helemaal aan de rand van het beeld, het is alsof de zee ze uit het beeldkader duwt.

WINTERBOTTOM : Het is mijn eerste film in widescreen, dus wilde ik er optimaal gebruik van maken. Ik zie graag composities waarbij de randen van het beeld afgetast worden, maar bij dialoogscènes durf ik dan de personages in het midden kadreren. Wat soms voor problemen zorgde bij de continuïteit van de bewegingen. Het is gewoon een verschillende geografie van de camera.

Hoe hebt u uw acteurs gekozen ?

WINTERBOTTOM : Ik had met Chris (Eccleston) al voor tv gewerkt en had zijn andere films gezien. Ik vond hem gewoon de beste keuze. Ik moest dan iemand vinden met wie hij goed zou samenwerken. Ik had Kate (Winslet) even ontmoet, ze was nauwelijks negentien, wat het moeilijk maakte voor haar. Ze is een puike actrice, heel gedisciplineerd. Het is een moeilijke rol omdat Sue in feite een irriterende vrouw is, maar omdat je haar door de ogen ziet van Jude die dolverliefd is, vergeef je haar grillen en wispelturigheid.

Patrick Duynslaegher

Winslet en Eccleston in Jude : een universele en tijdloze tragedie van onvervulde wensdromen.

Michael Winterbottom : Elke nieuwe film is een reactie tegen de vorige.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content