Voor zijn hartverwarmend adoptiedrama ?Secrets and Lies? kreeg Mike Leigh dit jaar de Gouden Palm in Cannes. Een interview.
VERGELEKEN met Britse regisseurs van zijn generatie Ken Loach, Stephen Frears, Peter Greenaway liet de erkenning van Mike Leigh (53) het langst op zich wachten. Er kwam een eind aan zijn relatieve obscuriteit toen ?Naked? in 1993 op het Festival van Cannes de Prijs voor de mise-en-scène won en ook hoofdrolspeler David Thewlis werd gelauwerd. De definitieve erkenning kwam dit jaar op hetzelfde filmfeest aan de Riviera, waar ?Secrets and Lies? de felbegeerde Gouden Palm won en hoofdrolspeelster Brenda Blethyn terecht als beste actrice werd uitgeroepen. (Vanaf volgende week in de Belgische bioscopen.)
Cynthia (Brenda Blethyn) is een 42-jarige alleenstaande moeder uit Londen. Ze werkt in de fabriek en zit thuis opgezadeld met een nukkige dochter, Roxanne ( Claire Rushbrook). Plotseling krijgt ze af te rekenen met nog een tweede dochter, Hortense ( Marianne Jean-Baptiste). Decennia geleden deed ze afstand van dit kind, maar na de dood van haar pleegmoeder wil Hortense weten wie haar biologische moeder is. Er is veel meer dat de twee scheidt behalve het feit dat ze elkaar nooit hebben gekend : Hortense is zwart en staat wat hoger op de maatschappelijke ladder.
Hoe moet Cynthia dit allemaal beginnen uitleggen aan haar weerbarstige dochter thuis en aan haar broer Maurice ( Timothy Spall), een teddybeer van een vent, getrouwd met de zwaarmoedige Monica ( Phyllis Logan) die haar schoonzus niet kan luchten ?
Het lijkt het onderwerp voor een vaudeville, maar Leigh is niet geïnteresseerd in de voor de hand liggende raciale spanningen. Het meest in ’t oog springende plot-onderdeel hoe zal de blanke familie reageren bij de ontdekking dat de mysterieuze zwarte vrouw die op de koffie komt een bloedverwante is ? wordt zeker niet uitgemolken. Leigh is veel meer geïnteresseerd in het blootleggen van de ziel van zijn karakters ; hij gaat hun kleine kantjes niet uit de weg, maar hij toont ook hun grootmoedigheid in momenten van crisis en nood.
Omdat de broer fotograaf is van beroep, gespecialiseerd in bruiloften en andere familiebijeenkomsten, kan Leigh zijn hoofdverhaal ook doorsnijden met een reeks heerlijke portretten van allerlei mensen die voor de lens poseren. Ze geven zich tijdens en na deze poses evenzeer bloot als Leighs karakters dat doen tijdens hun emotionele beproevingen.
Mensen slingeren zich verwijten naar het hoofd, kroppen hun leed en verdriet op, maar er wordt ook uitbundig gekust, omhelsd en verlossend gehuild. Cynthia mag er dan nog een handje van weg hebben om van haar leven een knoeiboel te maken, voor wie dacht dat haar situatie dit keer desperaat is, heeft Mike Leigh een verrassing in petto. Met veel moed en een beetje goede wil kunnen mensen toch hun problemen oplossen. Zoals blijkt uit de verlossende finale waar dit fors gezinsdrama langzaam maar zeker naartoe wordt gebouwd.
Op het festival van Cannes spraken we met Mike Leigh over zijn unieke werkmethoden, in het bijzonder zijn technieken om uit zijn acteurs momenten van waarheid te ontfutselen. Het prachtige resultaat blijkt nergens zo goed als tijdens de scène waarin Cynthia en Hortense elkaar voor ’t eerst ontmoeten in een banaal café. Een negen minuten durend shot waarin Blethyn in haar exploratie van de verwarring en tegenstrijdige gevoelens waaraan haar personage ten prooi is, al haar rivalen op het festival van Cannes in één adem van het doek blies.
MIKE LEIGH : Ik vind het almaar moeilijker om een titel voor mijn films te bedenken. Omdat ze niet over één ding gaan. Je kan deze film ook omschrijven als ?a young black optometrist seeks out her birth mother.? Maar dat is veel te beperkt. Op zeker ogenblik wilde ik het ?Truth? noemen, maar dat leek me dan weer te algemeen. Ik hou van een spanning tussen de titel en de film. Normaliter heb ik een hekel aan titels die ontleend zijn aan een dialoog uit de film, maar hier leek dit voor een keer een prima oplossing. Ik probeer altijd zo lang mogelijk te wachten om mijn nieuwe film een titel te geven. Ik doe dit het liefst op de valreep, net voor de generiek moet worden gemaakt. Je moet eerst de film maken vooraleer je hem kan dopen.
Vanwaar het idee om een film over adoptie te maken ?
LEIGH : Ik heb niet meteen een persoonlijke binding met het onderwerp. Ik heb wel een aantal kennissen die ermee te maken hadden en vond het een goed vertrekpunt voor een film die hopelijk die thematiek overstijgt.
Ik wilde ook absoluut een film maken met Marianne Jean-Baptiste, die Hortense speelt en met wie ik jaren geleden aan een toneelstuk heb gewerkt. Uit een combinatie van die twee verlangens ontstond het idee om een verhaal te schrijven over een zwarte vrouw van blanke afkomst. Uiteindelijk werd het een film over identiteit, over onze voortdurende nood aan zelfbevestiging en te weten wie we zijn en waar we vandaan komen. Gezien dit thema over hoe we onszelf zien, leek het een goed idee om van de broer een fotograaf te maken door wiens ogen we allerlei andere aspecten van het leven te zien krijgen. Het is natuurlijk ook een film over het ouder zijn, over het kind zijn, over kinderloosheid.
De opbeurende toon, ondanks de dramatiek van de situaties, staat in schril contrast met de wanhopige toon van uw vorige film ?Naked?. Was dit een bewuste reactie ?
LEIGH : Hoewel ik me echt niet kan voorstellen dat ik een film zou kunnen maken die nog zwartgalliger is dan ?Naked?, zie ik het niet op die manier. Dit is mijn dertiende lange film. In zekere zin maak je altijd weer opnieuw dezelfde film, dat is het gevaar voor elke schrijver of filmmaker. In menig opzicht is ?Secrets and Lies? een verdere exploratie van thema’s die ik altijd behandel. Mijn films handelen altijd over relaties, liefde, gevoelens. ?Naked? is beslist geen familieportret, maar het ontbreken van een familie is één van de motieven uit de film.
Het gaat over een man die voor zijn familie op de vlucht slaat, die met de marginale mensen die hij ontmoet een ersatz-familie opbouwt. ?Secrets and Lies? toont gewoon de andere kant van wat voor mij hét belangrijkste onderwerp is : life and living. Overigens is het ook onwaar dat ?Naked? een film is zonder warmte en mededogen. De film wordt maar al te gauw herleid tot een louter negatieve kijkervaring. De protagonist Johnny en daarmee de hele film en ikzelf werden gemotiveerd door wanhoop, verdriet en frustratie over wat er van de wereld geworden is.
Adviseert u de toeschouwers van ?Secrets and Lies? om hun roots op te zoeken ?
LEIGH : Ik adviseer helemaal niks. Ik weet alleen dat we allemaal geknuffeld en bemind willen worden, het gevoel willen hebben dat we ergens thuishoren. Instinctief verlangen we allemaal te weten waar we vandaan komen. Sommigen onderdrukken dit gevoel, anderen geven er uiting aan.
Hoe Brits is uw film ?
LEIGH : Het milieu, de textuur, het karakter van mijn film is onvermijdelijk oer-Brits, zonder dat ik er op uit was een Britse film te maken. Zonder pompeus te zijn, mag ik toch veronderstellen dat het onderwerp universeel is.
Het is zeker een Europese film, geproduceerd door de Franse maatschappij Ciby 2000. Wat natuurlijk veel zegt over de toestand van de Britse filmindustrie : de eerste keer dat ik over een deftig budget beschik, komt het geld uit Parijs. Mijn hoogste budget tot dan toe was 1,6 miljoen pond voor ?Naked?. ?Secrets and Lies? kostte 3 miljoen pond. En Ciby gaf me het geld zonder eisen te stellen aan het script, zonder zich te bemoeien met de keuze van de acteurs. Hun enige voorwaarden waren dat we binnen het budget bleven en de film gereed hadden voor het festival van Cannes.
Ze lieten me toe vijf maanden met de acteurs te repeteren. Het geld werd niet besteed aan een grote veldslag of spectaculaire helicopteropnames, maar werd geïnvesteerd in de essentie van de film : de realiteit van de menselijke relaties. Om je acteurs dezelfde emoties te laten beleven als de karakters die ze spelen, heb je tijd nodig. Echtheid kun je er niet opplakken, het moet organisch groeien. Wanneer Cynthia met Hortense in het café zit, krijg je een doodeenvoudig two-shot. Louter materieel gezien is het spotgoedkoop : het enige wat je nodig hebt is een café, een camera en een filmrolletje. Wat echter tijd- en geldrovend is, is dat die twee vrouwen naar dit moment moeten kunnen groeien. Dààraan werd het geld gespendeerd. Het pleit voor Ciby dat ze dit weten te appreciëren en de verbeelding hebben om daadwerkelijk te doen wat zoveel Hollywoodkwasten nu al jarenlang beloven, maar wat het systeem gewoon onmogelijk maakt.
Hebt u een methode om met acteurs te werken ? We zien geen reconstructie van een realiteit, maar krijgen de indruk dat wat we zien zich voor het eerst voor onze ogen voltrekt.
LEIGH : Ik kan u natuurlijk niet onthullen hoe ik dit bereik, want daar heeft niemand zaken mee. Maar omdat dit anders een kort gesprek wordt ( lacht), kan ik toch in het algemeen toelichten hoe het in zijn werk gaat. Het heeft te maken met de lange tijd die je met de acteurs spendeert, alsook met het type acteurs dat je kiest. Je hebt intelligente, gevoelige acteurs nodig met een gevoel voor humor, mensen ook die zich betrokken voelen bij wat er in de wereld gebeurt, die niet afgeschermd leven. Het moeten karakterspelers zijn die ondanks hun sterke persoonlijkheid ook goed kunnen functioneren in ensemble-films. Egocentrische acteurs zijn hier duidelijk niet op hun plaats. Dat zijn de voorwaarden.
Ik werk heel langzaam, we verzinnen samen de geschiedenis van de personages, er komt heel wat improvisatie en experimenteren aan te pas. Wat ik draai, is gegroeid uit die maandenlange improvisaties. Maar als de camera rolt, wordt er niet meer geïmproviseerd. De acteurs moeten acteren, het is mijn taak om het verhaal te vertellen, zo wordt het werk verdeeld. Ik zie de regisseur als een benevolente despoot. Maar de acteurs zijn zeer nauw betrokken bij het creëren van hun personage.
Een van de methoden die ik gebruik, is dat een acteur alleen zijn eigen rol kent en altijd in het ongewisse wordt gelaten over hoe de ander zal reageren. Voor deze film ging dat dus gepaard met een grote security-operatie. Nadat we driekwart van de film hadden gedraaid, kregen we die climax-scène waarin Hortense op bezoek komt. Om die scène te kunnen opbouwen, heb ik tijdens de opnamen nog een aantal sessies improvisaties ingelast. Het was zeer belangrijk dat geen van de andere acteurs iets van Hortense afwist. Ze wisten wel dat de vriendin van de moeder op bezoek zou komen maar zij wisten niet dat Marianne Jean-Baptiste in feite de pleegdochter was. Hun allereerste reacties gaven ons die momenten van waarheid waarmee we de scène konden uitbouwen. Dat is één van mijn methodes om een waarheid te registreren en de actie organisch uit te bouwen rond die spontane reacties.
Dus niemand ontvangt een scenario ?
LEIGH : Geen sprake van. Bij het begin van de opname schrijf ik een structuur in de zin van : scène 1 : begrafenis ; scène 2 : bruiloft. En de acteurs ontvangen alleen een scriptversie met hun scènes erin. Het is niet makkelijk, want het vergt een grote organisatie en mensen moeten leren hun mond te houden.
Was ?Secrets and Lies? makkelijker om te maken dan ?Naked? ?
LEIGH : ?Naked? was zeer hard, er hingen beslist negatieve trillingen in de lucht en soms was het teneerdrukkend. Het is echter aan de regisseur om erover te waken dat het niet te zwaarmoedig wordt, dat het de acteurs niet meesleept, dat ze het personage van zich weten af te schudden. Het is voor een mens heel ongezond om zich op te sluiten in een negatief personage.
?Secrets and Lies? was anders. Alleen de voorlaatste sequentie waarin de waarheid aan het licht komt, was uitputtend en geladen.
We ontdekken nooit wie Hortenses vader is ?
LEIGH : Inderdaad. Ik vond dat dit de juiste oplossing was. Ik vind dat de toeschouwer zelf zijn conclusies moet trekken. Mocht ik tonen wat er precies gebeurde, dan kon dit misschien bepaalde raciale stereotypes bevestigen, wat indruist tegen de geest van de film. Je moet de film achterlaten in de wetenschap dat Cynthia zeker aan Hortense zal vertellen wat er is gebeurd. Je voelt dat aan.
Hoe ziet u zichzelf binnen de Britse cinema ? Ik denk aan Stephen Frears of Ken Loach, twee regisseurs die overigens hetzelfde soort film hadden kunnen maken ?
LEIGH : Vooreerst ben ik er niet zo zeker van of Ken of Stephen een soortgelijke film hadden kunnen maken, maar misschien bedoel je dat ze hetzelfde onderwerp hadden kunnen behandelen. We zijn alle drie onze carrière begonnen bij de BBC. Ken begon eind van de jaren zestig, Stephen en ik, die wat jonger zijn, begonnen begin jaren zeventig. Toen bestond de onafhankelijke Britse cinema gewoon niet, dus waren we onvermijdelijk op televisie aangewezen. De bioscoopfilms die we bewonderden waren de Free Cinema films die over gewone lieden gingen, de gootsteendrama’s over de werkende klasse. We hebben onze wortels in die sociaal-realistische traditie.
Uit die gemeenschappelijke background zijn echter drie totaal verschillende filmmakers ontstaan. Zo is Ken op een uitdrukkelijke manier politiek en ideologisch gemotiveerd ; mijn films zijn alleen impliciet politiek. Ik zie mezelf als een leftish liberal, een beetje anarchist op de koop toe. Ook onze methodes verschillen. Ken zou zeker geen half jaar willen doorbrengen in het gezelschap van acteurs ; hij heeft een hekel aan repetities en houdt gewoon niet van acteurs. En Stephen is weer een compleet ander filmdier : hij is echt wat ik een volgroeid filmmaker zou noemen, iemand die super professioneel en veelzijdig is, die talenten heeft die ik zeker niet bezit, zoals naar Hollywood gaan en daar ?The Grifters? maken.
Gelukkig is er nu ook een nieuwe generatie, wij zijn al lang geen nieuws meer. Ik wil gewoon blijven doen wat ik nu doe, zonder dat iemand me de les spelt. Films maken die Brits of noem het Europees zijn, maar ook eigenzinnig en persoonlijk.
Is het moeilijk om uw integriteit te bewaren als u met grotere budgetten werkt ?
LEIGH : Voor mij komt het neer op een eenvoudig rekensommetje. Boven een zeker bedrag, dat nu rond de 10 miljoen dollar ligt, kan ik mijn films niet meer maken zoals ik ze wil maken : zonder de financiers een script te laten zien, zonder dat ze de acteurs kunnen opdringen. Ik laat er geen twijfel over bestaan dat ik over die essentieële zaken geen compromis zal aanvaarden. Daarom moet ik onder een bepaald budget blijven. Wat jammer is, want ik zou met meer geld ook een goede film kunnen maken. Alleen vind ik het de moeite niet om me te laten omkopen en een slechte film te maken.
Ik beweer niet dat ik nooit met bekende sterren wil werken. Er zijn sterren met wie ik graag zou werken, maar ik moet ze zelf in alle vrijheid kunnen kiezen, ze moeten passen in de context van wat ik doe, ze mogen niet als alibi dienen om de film te kunnen financieren. Zo zou ik best met Jennifer Jason Leigh willen werken, mochten we het juiste project vinden. Veel sterren zouden het misschien aantrekkelijk vinden om op mijn manier een film te maken, maar dan moeten ze ook beseffen dat het een uitputtend en slopend proces is, met veel periodes van lang wachten.
Ik heb mensen nodig die nederig en genereus zijn, wat je niet van veel sterren kan zeggen. Omdat er kennelijk iets gebeurt met acteurs zodra ze naar Hollywood gaan. Ze beginnen al die onzin te geloven en die hele Hollywoodmachine verandert ze in een andere persoon. Niet dat ik uitgekeken ben op Engeland. Zo zal ik nooit de tijd krijgen om te werken met alle acteurs die ik al ken en bewonder.
Patrick Duynslaegher
Brenda Blethyn en Marianne Jean-Baptiste in Secrets and Lies : Echtheid kun je er niet op plakken, het moet organisch groeien.
Mike Leigh op de filmset : Ik zie mezelf als een leftish liberal, een beetje anarchist op de koop toe.
In zekere zin maak je altijd weer opnieuw dezelfde film.
