‘Maar net als alle andere randgroepen, alcoholisten, gokkers en skinheads verdienen ook zij het analytische erbarmen dat nodig is om hun leed te begrijpen’, aldus Hans Magnus Enzensberger, die in Erbarmen met de politici pleit voor meer medeleven met de politieke kaste, een groep mensen die zich vrijwillig blootstellen aan een reeks eindeloze beperkingen: ze moeten tien keer nadenken over het effect van hun woorden (maar ze mogen nooit zwijgen), ze moeten de pijnlijkste vernederingen ondergaan (zuigelingen en olifanten aaien) en de zeggenschap over hun tijd zijn ze volledig kwijt. Enzensberger, intussen 80 jaar, is een lucide geest die met zijn lichte pen diep boort, maar de grondtoon van zijn provocerende essays is ernstig en het plausibele van zijn ongewone stellingen is maar moeilijk weerlegbaar. Het is een geluk deze Duitse schrijver te kunnen lezen. Als denkend mens is hij een instelling waar je geen vat op krijgt, hij is een levende paradox. Iedereen die overweegt om ooit publicist of journalist te worden, zou bij Enzensberger in de leer moeten gaan, want een boek als De voordelen van het ongemak vervangt een hele cursus journalistiek.
Dat komt omdat Enzensberger erin slaagt de gewoonste dingen op hun eigenaardigheden te betrappen. Het geheim van zijn kunst (en zijn jeugd) is de verwondering. Zelfs in stukken die je achterhaald zou kunnen noemen (bijvoorbeeld Eurocentrisme tegen wil en dank uit 1982) komen scherp geformuleerde inzichten voor die in je hoofd blijven nazinderen. Na zijn boude uitspraak dat twijfel, zelfkritiek en zelfhaat de belangrijkste productiekrachten van het Westen zijn en dat rusteloosheid onze enige overlevingskans is, serveert Enzensberger zijn uitsmijter: ‘Tweedracht maakt macht.’
Onrechtstreeks gunt de schrandere magister ons ook een blik in zijn bedrijfsgeheim. In Het Vlaamse venster analyseert de schrijver een oud schilderij van een anonieme Vlaamse meester. Hoe zou Enzensberger aan de geheimen van de lijst en de achterkant van het doek voorbij kunnen gaan? ‘Nieuw zijn alleen de spijkers en de kleine stukjes kurk waarmee het in de lijst is vastgezet.’
HANS MAGNUS ENZENSBERGER, DE VOORDELEN VAN HET ONGEMAK. DE BESTE ESSAYS. DE BEZIGE BIJ, AMSTERDAM 2009, 318 BLZ., 24,90 EURO. ISBN 978 90 234 5473 1.
Piet de Moor
