Het is bijna ondenkbaar hoe de eerste Vikings in Amerika zijn terechtgekomen. Op goed vallen af waarschijnlijk, want het is niet duidelijk in welke mate ze al over navigatietechnieken beschikten.

Het kan niet anders dan dat vele Vikingscheepjes zijn verdwenen tijdens hun wilde ondernemingen.

Door de lange tochten op zee met de Stad Amsterdam besef je hoe cruciaal navigatie moet zijn geweest voor het ontdekken van de wereld. Zonder vorm van oriën-tatie zwalp je maar wat rond. De hemel moet lange tijd het belangrijkste aanknopingspunt zijn geweest, maar hoe giet je de hemel in een bruikbaar kader waarop je je kunt oriënteren? Dat moet een eeuwenlang proces van trial-and-error geweest zijn, met vele mislukkingen en sterfgevallen tot gevolg.

Aflevering vijf van het Beagle-programma speelt zich volledig op zee af, tussen de Kaapverdische Eilanden en het eerste puntje bewoond Brazilië, de kleine eilandengroep Fernando de Noronha. De aflevering draait om navigatie, en om het leven van de kapitein van de Beagle, Robert Fitzroy, een man die een kei was in oude en nieuwe navigatietechnieken. Fitzroy was een uiterst precieze man, die niet alleen wat navigatie betreft maar ook in verband met de weersverwachting belangrijke waarnemingen en metingen deed. Zijn vaardigheden bepaalden mee het succes van de tocht van de Beagle.

De zeelui aan boord van de Stad Amsterdam weten altijd precies waar ze zich bevinden, wat de omstandigheden zijn op de plaats waar het schip vaart, en welk weer (vooral welke wind) er de volgende dagen te verwachten valt. Dat alles bij gratie van satellietcommunicatie.

De Beagle was destijds volledig van zichzelf afhankelijk. Vooral met de sextant, en een blind vertrouwen in de juistheid van de metingen, moet het schip zich een weg over de oceaan richting Zuid-Amerika (en verder de wereld rond) gebaand hebben. Het is niet verwonderlijk dat het gebruik van de sextant nog altijd aangeleerd wordt aan jonge mensen die een carrière op zee willen maken.

Ook de Stad Amsterdam heeft een moderne versie van de sextant aan boord. ‘Ik wil zelfs als alle computers en satellieten uitvallen nog kunnen weten waar ik ben’, zegt kapitein Richard Slootweg. ‘Een sextant geeft bijna altijd de mogelijkheid om een bruikbare plaatsbepaling uit te voeren.’

Wanneer je met een schip op de oceaan zeilt, overvalt je altijd weer een gevoel van eindeloosheid. Charles Darwin zelf maakt in zijn reisverslag de opmerking dat landkaarten nooit hetzelfde gevoel van ruimtelijkheid geven als een wekenlange zeiltocht.

Die eindeloosheid versterkt het gevoel van verwondering over de vraag hoe zeedieren zich oriënteren in de oceaan, vooral dieren die zich over enorme afstanden verplaatsen, zoals walvissen en haaien. Zeeschildpadden worden op een strand geboren, en snellen meteen na het uit het ei kruipen naar het water, waarin ze voor jaren verdwijnen. Van jonge zeeschildpadjes is amper geweten wat ze doen, want het duurt een jaar of vijf voor ze weer in de buurt van land gezien worden. Waarschijnlijk zwerven ze op relatief passieve wijze, als een vorm van uit de kluiten gewassen plankton, op de zeestromingen mee.

Van ’tieners’ en volwassen zeeschildpadden is bekend dat ze regelmatig een oceaan oversteken, van Zuid-Amerika naar Afrika en weer terug. Ze zijn ook in staat hun geboortestrand terug te vinden.

Hoe ze zich in de oceaan oriënteren, is nog niet duidelijk, maar het is wel zeker dat ze een kompas in hun hoofd hebben, waarmee ze zich kunnen richten op het magnetisch veld van de aarde. Een speciale zenuwknoop die gemaakt is voor navigatie. In de buurt van land hebben ze een mentale kaart van fysische en chemische eigenschappen ontwikkeld, eentje voor elke plaats die ze aandoen. Ze herkennen een strand op dezelfde manier als wij een stad herkennen aan haar monumenten.

Het is nog altijd niet duidelijk waarom zeeschildpadden de moeite doen om terug te keren naar hun geboortestrand om hun eieren te leggen. Misschien denken ze dat het daar veilig is, omdat ze er succesvol uit hun ei zijn kunnen kruipen. Mogelijk is het een mechanisme om inteelt te vermijden: als vrouwtjes terugkeren naar hun strand van herkomst, en mannetjes niet, vermijden ze inteelt.

Maar dat vereist dan wel dat ze in de buurt van hun geboorteland paren.

In aflevering zes (op woensdag 21 oktober), voor een groot deel gedraaid op Fernando de Noronha, komen zeeschildpadden uitgebreid in beeld.

BLOG!

Dirk blogt over zijn expEDitie op

blogs.knack.be/draulans

Dirk Draulans in het kielzog van Darwin

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content