Een vaudeville of de rechtstaat aan het werk? De eindeloze hertellingen in Florida doen het imago van de VS als enige overgebleven grootmacht in elk geval geen goed, zegt rechtsfilosoof René Foqué.

Heeft Amerika al een nieuwe president elect? Toen dit nummer maandagavond ter perse ging, zag het er niet naar uit dat die er snel zou komen. In drie kiesdistricten werden de stemmen nog met de hand herteld – een proces dat nog twee weken kan duren. Het Hooggerechtshof in Florida moest nog uitmaken of de uitslag van deze telling, ondanks de verstreken deadline voor het binnenbrengen van verkiezingsresultaten, nog in aanmerking mag worden genomen. Beide partijen gaven intussen te verstaan nog verdere juridische stappen te zullen ondernemen als ze door de rechter in het ongelijk worden gesteld. Het zag er dus naar uit dat Al Gore en George W. Bush hun juridische strijd tot in het federale Hooggerechtshof zullen uitvechten.

Is er nu sprake van een zware politieke crisis in de Verenigde Staten? Dreigen de Amerikaanse burgers het geloof in hun rechtstaat te verliezen? Volgens de opiniepeilingen valt het allemaal nogal mee. De grote meerderheid van de Amerikanen wil best nog wat geduld opbrengen totdat alle stemmen netjes zijn geteld.

De Leuvense rechtsfilosoof René Foqué wil de gebeurtenissen op zich ook niet dramatiseren, maar probeert te achterhalen wat die patstelling in Florida nu eigenlijk signaleert, wat het Spel zonder Grenzen in Tallahassee zegt over de gezondheid van de Amerikaanse democratie. Een gesprek.

Op de verwikkelingen in Florida zijn twee tegengestelde reacties te horen. De enen oordelen dat de Verenigde Staten een bananenrepubliek zijn geworden. De anderen stellen dat het conflict juist bewijst dat de rechtstaat functioneert: de partijen putten alle middelen uit waarin de wet voorziet om hun gelijk te halen, en daar is helemaal niks mis mee.

René Foqué: Ik wil niet diplomatisch doen, maar ik denk dat beide reacties te rechtvaardigen zijn. Het is natuurlijk zo dat daar in Florida het hele institutionele netwerk van onze democratische rechtstaat wordt aangesproken: alle instrumenten van rechtsbescherming, van bescherming van het burgerschap, controle op de machtsuitoefening worden van stal gehaald. Tot het laatste middel dat de partijen kunnen inroepen, zullen ze ook inroepen. In die zin krijgen we hier een demonstratie van wat de rechtstaat vermag. En ik ben het ook eens met wat een collega van me in de Volkskrant zei, dat de democratie zich ook kenmerkt door het vermogen om gemaakte fouten te herstellen. Gemaakte fouten impliceren niet meteen een systeemcrisis.

Maar aan de andere kant blijkt ook steeds duidelijker de enorme kwetsbaarheid van de hele rechtstatelijke machinerie. Het technisch gestuntel met stembiljetten die niet eenvormig zijn, half doorgeprikte ponskaarten die tegen het licht gehouden moeten worden, telmachines die niet functioneren, ongeopende stembussen die op hotelkamers worden gevonden, het is toch te gek voor woorden! Ik leerde net het concept zwanger ponsgaatje – een gaatje dat aan de achterkant een buikje heeft omdat het niet helemaal uitgedrukt werd.

Voor juristen is dit misschien niet zo uitzonderlijk, veel van het juristenleven bestaat uit zulke heel triviale, bijna lachwekkende details. Maar ik ben er toch van geschrokken. Is dit het land van de reizen naar de maan en de superspitstechnologie? Ik denk dat dit ernstig genomen moet worden, want het doet het imago in elkaar stuiken van die ene overgebleven grootmacht die de VS heetten te zijn. Ik kan mij wel voorstellen dat Fidel Castro deze voorzet voor open doel niet aan zich voorbij liet gaan en sprak van een bananenrepubliek, want het zijn ook ingrediënten van een bananenrepubliek.

Wat is beter voor de democratie: dat het hertellen doorgaat tot de laatste stem juist geteld is, of dat de onzekerheid niet te lang blijft duren?

Foqué: De onzekerheid mag niet te lang blijven aanslepen, maar dat betekent niet dat er zomaar een beslissing moet worden genomen. Dat punt is gepasseerd, vrees ik. Het eindoordeel dat Bush of Gore de overwinning geeft, zal heel goed onderbouwd moeten zijn.

Is het eigenlijk wel mogelijk om tot een honderd procent correct verkiezingsresultaat te komen?

Foqué: Het belangrijkste is dat er een eindresultaat kan worden bekendgemaakt dat voor de kiezer aanvaardbaar is. De abstracte vraag tot hoeveel cijfers na de komma er geteld kan worden, doet er minder toe.

Is een voor de kiezer aanvaardbaar eindresultaat nog haalbaar, nu de zaak voor de rechtbank wordt uitgevochten?

Foqué: Het is goed in een democratische rechtstaat dat uiteindelijk een onafhankelijke rechter de knoop moet doorhakken. Maar het is ook een symptoom van een probleem dat in de hele westerse politiek aan de orde is, namelijk dat de politiek in grote mate faalt en niet komt tot eenduidige beslissingen, en dat daardoor de druk op de onafhankelijke rechter steeds groter wordt. In Italië heb je dat gezien met de operatie Schone Handen, in Frankrijk met de politieke schandalen, je maakt het ook mee in België, Nederland, Duitsland, de Europese Unie.

De onafhankelijke rechter blijkt uiteindelijk de enige behoeder van het algemeen belang?

Foqué: Collega’s van mij spreken al sinds de jaren zestig over het einde van de politiek. De politiek verwordt tot een technocratische besluitvormingsmachine, voorspelden ze. Daarbovenop is de de-ideologisering gekomen. Die twee fenomenen samen hebben geleid tot een gewriemel in het centrum – alle politieke partijen profileren zich als centrumpartij. En dat heeft grote consequenties. Bij ons heeft het ertoe geleid dat een extreme partij het monopolie van de politiek naar zich toe heeft gehaald – het Vlaams Blok is mijns inziens allesbehalve antipolitiek. In de Verenigde Staten heeft dat gewriemel in het centrum nu geleid tot een enorme patstelling. Je hebt niet alleen het gelijkspel tussen Bush en Gore, je ziet ook een Senaat en een Huis van Afgevaardigden waar nog nauwelijks meerderheden zijn.

De politiek is aan het evaporeren, aan het vervluchtigen. In de plaats krijg je een televisiespel, eerder nog dan een soap, een spannend Spel Zonder Grenzen dat eeuwig aan de gang blijft. Kijk maar naar CNN, met de livereportages, het ophefmakende breaking news, de bergen instant analyses. En de burger reageert dubbelzinnig. Dezelfde burger die naar dat Grote Spel zit te kijken, erin opgaat, eraan verhangen is, krijgt tegelijk een afkeer van de politiek. Want die burger heeft niet de indruk dat het nog gaat om het algemeen belang.

Zal de volgende Amerikaanse president na de vaudeville in Florida nog voldoende legitimiteit hebben?

Foqué: Hij kan die wel weer krijgen. De geschiedenis laat zien dat als ze eenmaal een verantwoordelijkheid krijgen, mensen boven hun eigen belangetjes kunnen uitstijgen en grote staatslieden kunnen worden. Dat zou hier ook kunnen. Alleen hebben beide kandidaten nog niet laten zien dat ze uit dat hout gesneden zijn. Maar het nieuwe staatshoofd zal in ieder geval een behoorlijke tijd nodig hebben om weer geloofwaardigheid te verwerven. Ook op het internationale forum.

We lachen nu allemaal om de vertoning in Florida. Maar had het anders gekund? Had Gore na de berichten over onregelmatigheden, Bush toch de overwinning moeten laten?

Foqué: Ik vind de opstelling van Gore zeker niet onverantwoord. Ik probeer gewoon te achterhalen wat die patstelling nu eigenlijk signaleert, wat de betekenis is van wat er in Florida gebeurt. Positief is dat we nu eens zeer duidelijk zien dat onze democratie in grote mate een procedureel bestel is. Men doet daar nogal eens laatdunkend over, maar uit deze casus zouden we allemaal het belang van formalisme moeten onthouden. En negatief is dat men niet verder komt dan een spel van grijze muizen, een gebekvecht tussen twee centrummannetjes – een conflict tussen politici van het niveau van De Gaulle of Willy Brandt zou er anders uitzien.

Secretary of State Katherine Harris is een fervente Republikeinse, de leden van de kiesbureaus hebben duidelijk een politieke kleur, de rechters in het Hooggerechtshof van Florida ook. Het geeft mij een onaangenaam gevoel dat helemaal niemand van de beslissende figuren in deze zaak echt onafhankelijk is.

Foqué: Het is belangrijk om niet naïef euforisch te doen over ons democratisch bestel. Hoe belangrijker functies zijn, des te moeilijker wordt het om ze politiek neutraal in te vullen. En hoe belangrijker het principe van onze oude vader Montesquieu van de machtsevenwichten, de checks and balances. Niet alleen tussen de drie grondwettelijke machten, maar overal waar zich machtsconcentratie dreigt voor te doen. Ik heb er wel vertrouwen in dat men uiteindelijk in staat zal zijn om met voldoende overredingskracht en gezag een einde te maken aan deze twist.

Er gaan stemmen op om het Amerikaanse kiessysteem te hervormen: het kiescollege af te schaffen, het meerderheidsstelsel te vervangen door een meer representatief systeem.

Foqué: Zo’n hervorming is een kwetsbare onderneming. Cruciaal daarin is de timing. En het is nu zeker geen geschikt moment. Zoiets moet gebeuren in tempore non suspectu, zoals de Romeinen zeiden, en niet gedreven door de crisis van de dag. Dat zou de legitimiteit van zo’n wijziging ongeveer tot het nulpunt doen zakken.

Zou zo’n hervorming de Amerikaanse democratie ten goede komen?

Foqué: Dat denk ik wel. Het huidige systeem geeft wel zeer veel autonomie aan de deelstaten. Daarbij was een van de effecten die men beoogde met het winner takes all-principe, dat er zich een heel duidelijke meerderheid zou aftekenen. Deze verkiezingen bewijzen dat dit toch niet meer lukt. Wij moeten dat niet van hieruit beoordelen, maar ik denk dat in de Verenigde Staten de tijd rijp is om hierover eens een volwassen politiek debat te voeren.

Bij ons gingen er een paar jaar geleden dan weer stemmen op om een meerderheidsstelsel in te voeren. Kwestie van iets minder gebonden te zijn aan ingewikkelde coalitieregeringen.

Foqué: Je kunt dat bepleiten vanuit het oogpunt van efficiëntie van het bestuur. Natuurlijk hangt een coalitieregering aan elkaar van de compromissen en dat maakt zo’n regering kwetsbaar. Maar zelfs in ons representatief systeem hebben we het moeilijk om voldoende kanalen te vinden om de pluraliteit van belangen, inzichten, en behoeften in de samenleving te doen doorstromen naar de politieke agenda. Dat is de grootste uitdaging voor de politiek: de problemen en verzuchtingen van de burger voldoende te kunnen detecteren.

In Amerika is men voortdurend bezig met het detecteren van de wensen van de burger: de burger wordt er overspoeld door opiniepeilingen. Tijdens de verkiezingscampagne verschenen er iedere dag wel vier of vijf ‘polls’.

Foqué: De politiek beschikt niet meer over een fijnmazige communicatieve cultuur. Het contact met de burger is verengd tot opiniepeilingen en referenda. Die activeren het denkvermogen niet. De burger aan de telefoon hebben voor een enquête of oproepen voor een referendum, kan in sommige gevallen een goed instrument zijn om te peilen hoe de meningen zijn. Maar dan moet de vraag die je stelt rijp zijn voor een, technisch gezegd, binair antwoord. Ja of Nee. Voor of Tegen. Maar een echt politiek debat voer je niet. Wat is de zin van vragen als ‘Ben je voor of tegen het openbaar vervoer?’ en ‘Ben je voor of tegen bekwame ambtenaren’? Nee, de burger heeft in toenemende mate het gevoel in eenzaamheid te worden achtergelaten, ook al wordt ie geen dag gerust gelaten door de opiniepeilers en de media.

De eerste voorwaarde om president van de Verenigde Staten te kunnen worden, is: voldoende fondsen kunnen werven. Wat is de invloed van het geld op de democratie? Is de politiek gecommercialiseerd?

Foqué: De commercialisering is het gevolg van de depolitisering. Het commerciële heeft de bovenhand gekregen omdat er een vacuüm was ontstaan. Maar ook dat heeft een ernstige consequentie: de representativiteit raakt geperverteerd. Een kandidaat vertegenwoordigt in eerste instantie een aantal financiers. Die betalen niet zulke duizelingwekkende bedragen voor de mooie blauwe ogen van de kandidaat, ze hebben zekere verwachtingen. Zo komt er een duivels mechanisme op gang. Want de pervertering van de representativiteit slaat een gat in de verhouding met de kiezer. Je hebt opnieuw zeer veel geld nodig om dat gat op te vullen, om communicatiespecialisten in te huren die van jou een goed verkoopbaar typetje maken.

Daarmee wordt dan weer het publieke debat, zo essentieel voor een democratie, de nek omgewrongen. Wat je overhoudt, is een illusoire wereld, die aan de touwtjes hangt van pr-deskundigen. De enige echte realiteit die er nog achterzit, is een zuiver commerciële.

Christine Albers