Voor Peter Sellars moet theater ruimte bieden aan mensen, gevoelens en thema’s die nergens anders meer aan bod komen.
Theatermakers verwijzen weer courant en op expliciete wijze naar de maatschappij waarin ze leven, zowel in het discours dat hun voorstellingen omringt als in hun voorstellingen zelf. Theater mag weer een uitgesproken politieke dimensie hebben, en toch brengt ook dat heel specifieke problemen met zich mee. Hoe kan je aan een maatschappelijke betrokkenheid ?vorm? geven op de theaterbühne en hoe expliciet kan je daarbij te werk gaan zonder het medium zelf uit te hollen ? In een tekst die Peter Brook schreef naar aanleiding van ?US? zijn voorstelling uit 1966 over de oorlog in Vietnam , die niet vertrok van een bestaande theatertekst, schetst hij precies die spanningsverhouding tussen de ?artificialiteit? van het theater en wat de mensen ?buiten? het theater bezighoudt : ?Geen enkel soort theater dat we kennen, slaagt erin te raken aan die thema’s die de acteurs en het publiek het sterkst bezighouden op het moment dat ze elkaar ontmoeten.?
Dat theater functioneel moet zijn in de maatschappij waarin het wordt gemaakt, is het stokpaardje van de Amerikaanse regisseur Peter Sellars. In december was hij in Brussel op uitnodiging van de Koning Boudewijnstichting, voor een lezing rond de vraag ?Cultuur : een overbodige luxe ?? Hoewel Sellars niet inging op de vraag hoe die functionaliteit kan worden geïnjecteerd in de vorm van het theater, bevatte zijn pleidooi toch heel wat fascinerende ideeën. Volgens Sellars hoeft de vraag of theater een overbodige luxe is eigenlijk helemaal niet aan de orde te komen.
Zolang theatermakers niet uit het oog verliezen dat ze een noodzakelijke rol te spelen hebben in het maatschappelijk netwerk waarvan ze deel uitmaken, en dat dat netwerk op heel directe wijze de voedingsbodem voor hun arbeid kan zijn, zal theater nooit een luxe of entertainment worden. Sellars ziet theater uiteindelijk als een onmisbare ?vluchtplek?, die een beschermende en helende functie heeft in een wereld die almaar onmenselijker wordt.
Een vluchtplek die tijd en ruimte biedt aan mensen, thema’s en gevoelens die nergens meer aan bod kunnen of mogen komen. Doodgezwegen gruwelen en onrecht bespreekbaar maken, de slachtoffers ervan een plek bieden waar hun wonden kunnen genezen : daar ligt de taak van theatermakers. Zo kunnen ze meehelpen aan de ontwikkeling van een nieuwe woordenschat, die de spaak gelopen communicatie binnen een maatschappij weer op gang brengt. De woordenschat van de politici is immers overal leeg en onmachtig geworden. Theater als een soort activisme dus, dat kan participeren in een maatschappelijk genezingsproces. Sellars : ?Art is preparing the people for action.?
GEVANGENEN EEN STEM VERLENEN
Het lijkt slechts een kleine stap van Sellars’ discours naar ?One 2 Life?, de recentste productie van toneelgroep Stan. Uitgangspunt waren de teksten van de zwarte Amerikaan George Jackson. Die werd in 1971 na meer dan tien jaar opsluiting voor een banale diefstal, bij een ?ontsnappingspoging? vermoord door een gevangenisbewaker. Gevangenen een stem verlenen, de aanzet geven tot een discussie over de verdoken structurele onderdrukking in een westerse modelmaatschappij : met ?One 2 Life? probeerde Stan dat expliciet.
Toch staat het vast dat ?One 2 Life? in België slechts een fractie van de impact heeft die het had kunnen hebben. Stan lijkt een cruciale vraag te hebben overgeslagen : hoe kunnen we aan de teksten van George Jackson ook een fascinerende vorm op de bühne geven ? Een enkele lezing overtuigt je ervan dat die teksten op zich inderdaad een ijzersterke noodzakelijkheid hebben.
In interviews stelde Frank Vercruyssen telkens weer dat het om een ?politieke analyse? ging. Daar wrong allicht net het schoentje. In diezelfde tekst over ?US? stelde Brook : ?Het probleem was : hoe kunnen hedendaagse gebeurtenissen het theater binnenkomen ? De idee van het theater als televisiedocumentaire accepteerden we niet, noch die van het theater als een aula voor lezingen, evenmin die van het theater als propagandavehikel. We verwierpen ze omdat die taak al perfect wordt uitgevoerd door media die er perfect voor zijn uitgerust. Een ?Theater van de Feiten? interesseerde ons niet.? ?One 2 Life? wilde terzelfdertijd een documentaire, een lezing en een propagandabijeenkomst zijn : met de voorhamer werden de brieven van Jackson en een massa randinformatie er bij het publiek ingeramd. Veel variatie in de tekstzegging was er niet, specifieke theatrale middelen werden nauwelijks gebruikt.
Allicht werkte die directe aanpak in Oackland, maar in Brussel sloeg Stan zijn eigen ruiten in. Hier waren theatermakers zo in de ban van hun politiek engagement, dat ze vergaten ook nog theater te maken. Om te beginnen was dit erg jammer voor het medium zelf. Acteurs bedienden zich hier eigenlijk van de woordenschat of het instrumentarium van de politici en gaven zo hun eigen onmacht toe. Iets meer dramaturgische openheid in de tekstselectie, iets meer inventiviteit in de behandeling van de teksten op de bühne, en een pak meer theatrale durf en geloof in het eigen medium : dat had van ?One 2 Life? een veel menselijker, rijker, oprechter en bloedstollender voorstelling kunnen maken. Die ene rechtbankscène met Malumba en Willy Thomas bewees dat ten volle.
Bovendien werd nauwelijks geprobeerd om een glimp te tonen van de mens achter die brieven. Alles stond in het teken van die ?politieke analyse?. Aan de verbeelding of het analytisch vermogen van de toeschouwer werd weinig overgelaten. Zelfs de grimmige blikken van de acteurs zorgden er mee voor dat nu en dan het onverdraagzame spook van de ?politieke meeting? door de voorstelling waarde. Alsof je aan ’t eind moest applaudisseren om politiek correct te zijn, en niet omdat je geraakt was door de tragedie van de mens Jackson.
ONDER DE HOEDE VAN DE DUIVEL
Van ?One 2 Life? is het dan weer een kleine stap naar de recentste productie van Peter Sellars, die in Californië woont de staat met de grootste gevangenisbevolking ter wereld. Ook voor zijn enscenering van Stravinsky’s ?The Rake’s Progress? vormde het Amerikaanse gevangenissysteem het uitgangspunt. Bij Stravinsky is Tom Rakewell een jonge opportunist die onder de hoede van duivel Nick Shadow naar de grootstad Londen trekt, verleid door het vooruitzicht van een groot fortuin. Hij verloochent er zijn liefde voor An Trulove en verliest er zichzelf. Bij Sellars werd de jonge gevangene Tom de speelbal van de gepriviligieerde gevangene Nick, die onder een hoedje speelt met de bewakers.
Dat politieke aanknopingspunt uit Sellars’ dagelijkse leefwereld was echter ook in dramaturgisch en theatraal opzicht heel functioneel. Enerzijds leidde dat tot een zeer scherpe en actuele lezing van een werk dat in de opvoeringstraditie altijd werd gezien als een op zichzelf staande, kunstige en imaginaire fabel. Anderzijds inspireerde het uitgangspunt Sellars in die mate dat hij er een voor opera uitzonderlijk rijke en innovatieve vorm voor vond.
Hij bewees nog maar eens dat hij inderdaad precies een schijnbaar realistische context creëert een vleugel in een gevangenis om hem vervolgens uit zijn voegen te doen barsten. Een uiterst exacte en haast rituele bewegingstaal voor de solisten, gechoreografeerde koorscènes met musicalkwaliteit, beelden die dankzij het decor met diverse niveaus bijna even gevarieerd zijn als op een filmscherm. Kortom, Sellars’ ?The Rake’s Progress? overtuigde allereerst als een vormelijk uitstekende operavoorstelling, die een uiterst aangrijpend verhaal over herkenbare mensen vertelde. Enkel daarom stond ze ook als politieke aanklacht overeind.
Toch dreigen ook Sellars’ goede intenties zich soms tegen hem te keren en is enige scepsis bij zijn uitgangspunt allicht op zijn plaats. Kan je een Amerikaanse gevangeniscel eigenlijk wel reconstrueren met een peperduur decor op de bühne van een exclusief Parijs operahuis ? Is een fictionalisering hier niet per definitie een banalisering, voor een chique publiek dat de realiteit toch niet wil zien ? In een fascinerend interview anderhalve maand voor zijn dood noemde Heiner Müller de reconstructie van Auschwitz door Steven Spielberg in ?Schindler’s List? ronduit ?obsceen?. Volgens hem kan het theater enkel aan zulke gruwelen herinneren door erover te zwijgen. Uiteraard is een Amerikaanse gevangenis Auschwitz niet, maar het blijft een delicate grens.
EEN SCHERPE COMMENTAAR
Heiner Müllers enscenering uit 1995 van Bertolt Brechts ?Der Aufhaltsame Aufstieg des Arturo Ui?, die in december nog in deSingel stond, poogde niet meteen om te spreken voor de stemlozen, en nog veel minder om komaf te maken met de artificialiteit van het theater. Zonder daar in vormelijk opzicht overduidelijk op aan te sturen, bevatte ze echter een zeer scherpe politieke commentaar. Om te beginnen is er met Brechts tekst iets bijzonders aan de hand. Begin jaren ’40 een stuk schrijven over de opkomst van Hitler en de nazi’s : dat lag uiteraard moeilijk. Daarom opteerde Brecht voor het verhaal van de opkomst van een gangsterbaas, Arturo Ui, in Chicago.
Allicht schuilt daarin echter precies de kracht van het stuk en Müller buit die tenvolle uit. Hoewel hij authentieke geluidsfragmenten uit 1933 gebruikt van de confrontaties tussen Van der Lubbe, beschuldigd van brandstichting in de Rijksdag, en Goering en Goebbels , gaat Müller iedere vorm van expliciete historische reconstructie uit de weg. Geen realistische context dus, en de suggestieve kracht van de voorstelling wordt er alleen maar sterker door. Müller legt in de eerste plaats mechanismen bloot : die van de corruptie, van de combines tussen politici en industriëlen. En, niet het minst, de mechanismen die tirannen altijd naar hun hand zetten : die van de media.
Bij Müller ensceneert Arturo Ui als het ware voortdurend zichzelf. Hier wordt op genadeloze wijze getoond hoe de formele kracht van het medium theater ook heel makkelijk tot misbruik aanleiding kan geven. Cruciaal is ten slotte het aandeel van Martin Wuttke die Arturo Ui speelt. Hij is de enige in deze voorstelling die expliciet naar de nazi’s op zoek gaat, naar Hitler met name. Zijn extreme lichaamstaal en stemgebruik lichten de hele tijd op in deze voorts eerder ingehouden en suggestieve voorstelling.
Kortom, dankzij de subtiele en doordachte theatrale vorm biedt deze voorstelling enerzijds een heel precieze en uitgesproken politieke analyse van het fenomeen corruptie in al zijn omvang, terwijl ze door haar suggestieve karakter anderzijds iedere banalisering weet te vermijden. Toch was Auschwitz ook hier aanwezig : waar denderden die treinen anders voortdurend naartoe ?
Peter Brook eindigde zijn tekst over ?US? als volgt : ?De actuele gebeurtenis raakt blootliggende zenuwen, maar leidt ook tot een onmiddellijke weigering om te luisteren. De mythe en het vormelijk gepolijste werk hebben kracht, maar zijn in netjes afgelijnde proporties geïsoleerd. Dus welke van die twee is het bruikbaarst voor de toeschouwer ? Ik wil het antwoord vinden.? De zoektocht duurt voort.
Jan Goossens
?One 2 Life? speelt nog op 5, 6, 7, 8/2 (Gent, Minard Schouwburg), 19 en 20/2 (Leuven, Stuc), 26, 27, 28/2 (Antwerpen, De Monty).
Peter Sellars (links) en Gerard Mortier : Art is preparing the people for action.
