Sinds de Duitse hereniging zweeft Helmut Kohl als een vader des vaderlands boven alle partijen. Vanaf 31 oktober regeert hij langer dan Konrad Adenauer. Een portret.

DE DUITSE KANSELIERHelmut Kohl heeft nog maar eens op zijn sloffen een verkiezing gewonnen. Hoewel hij er al 23 jaar voorzitterschap heeft opzitten, werd hij in Hannover op het CDU-congres andermaal herkozen. Er was geen tegenkandidaat en Kohl behaalde 95,5 procent van de uitgebrachte stemmen. Een paar procentpunten meer dan de vorige keer en dat wijst erop dat het kader van zijn christen-democratische partij nog lang niet op haar groot en zwaarlijvig boegbeeld is uitgekeken. Het heeft trouwens geen andere keus. Kohl is in eerste instantie kanselier en dan pas partijvoorzitter. De functionele cumul laat hem toe korte metten te maken met dissidenties en rivaliteiten in eigen huishouden. Hij heeft er de macht toe en de leden zullen het geweten hebben.

Van zo’n situatie kan de Brusselse Wetstraat 16 alleen dromen. Aan leuke stellingen zoals ?regering en partij zijn twee onderscheiden zaken,? worden in de CDU geen woorden vuil gemaakt. De chef heeft er geen oren naar en baalt van zoveel onzin. De partijleden hebben onderhand geleerd dat Kohl, zelfs als hij geen gelijk heeft, altijd gelijk krijgt. Sinds hij een plaats in de Duitse geschiedenis heeft, is dat niet minder waar. De Duitse hereniging, die hem niet zomaar in de schoot werd geworpen, bezorgde Kohl een heel apart statuut in de Duitse en Europese politiek. Op 31 oktober krijgt hij nog een extra vermelding. Dan regeert hij langer dan zijn politieke vader Konrad Adenauer, de eerste kanselier van de Bondsrepubliek die veertien jaar regeringsleider was.

Een paar maanden voor de parlementsverkiezingen van 1994 leek Kohl reddeloos verslagen. Toch slaagde hij er op de valreep in om zijn uitdager, de grijze Rudolf Scharping (van de sociaal-democratische SPD), te kloppen en zowel in binnen- als in buitenland heette die prestatie een electoraal mirakel. Kohl liet toen een paar keer doorschemeren, zij het met de nodige dubbelzinnigheid, dat hij er halverwege de legislatuur zou mee kappen. Daarover werd sindsdien nog waar weinig gehoord. Tijdens zijn congrestoespraak in Hannover blikte hij vooral in de toekomst en maakte hij zijn gehoor attent op de vele uitdagingen waarmee het land geconfronteerd wordt. Dit was geen afscheidsspeech, veeleer een eerste aanloop naar de volgende kiescampagne, die van 1998.

UNIEKE KANS.

Enkele jaren geleden zei Kohl bij wijze van grap, zo leek het althans, dat hij op 3 april 2002 om 7 u20 met pensioen hoopt te gaan. In dat geval verslaat hij ook de eerste eenheidskanselier van Duitsland, Otto von Bismarck, die negentien jaar het heft in handen had. Mocht Kohl vandaag met zo’n grol uitpakken, zouden vele waarnemers ze ernstig nemen. Ook het weekblad Der Spiegel dat nooit veel sympathie voor Kohl had, sluit niet langer uit dat hij het land de 21ste eeuw binnenleidt. Een paar weken geleden zette het weekblad hem groot op de omslag : Der Ewige Kanzler. Zo veel is er tenslotte niet nodig om Kohl over het jaar 2000 te tillen. Een goede gezondheid en nog één parlementsverkiezing winnen. Die van 1998. Op dat ogenblik zal hij ?slechts? 68 jaar zijn. Adenauer, zijn grote voorbeeld, was 87 toen hij zich uit de politiek terugtrok.

Onmiddellijk na de verkiezingen van 1994, toen iedereen ervan uitging dat Kohl aan zijn laatste ambtstermijn begon, schreef de Amerikaanse ex-buitenlandminister Henry Kissinger dat de volgende vier jaar beslissend worden voor Europa. Omwille van Kohl. ?Hij is de enige Duitse politicus die voldoende autoriteit heeft om Duitsland in Europa te verankeren. De Europese Unie moet het laatste mandaat van Kohl gebruiken om de noodzakelijke hervormingen door te voeren, zodat de Europese integratie onomkeerbaar wordt. Het is een unieke en niet te missen kans.?

Die zinnetjes werden in alle Europese hoofdsteden gelezen en bijna overal, zelfs op plaatsen waar sociaal-democraten aan de macht waren, konden ze op veel instemming rekenen. Het was toen nog zeer onduidelijk of de Europese eenheidsmunt, waarover in Maastricht was beslist, er zou komen. Onder meer in Duitsland groeide de weerstand tegen het opgeven van de mark. Algemeen werd aangenomen dat alleen Kohl een recalcitrante publieke opinie en een onbeslist parlement over de brug kon trekken. Voor zover het nog nodig was, versterkte deze overtuiging de positie van de kanselier op Europese topontmoetingen.

Sinds de Franse president François Mitterrand doodziek het Elysée verliet en premier Felipe Gonzalez de Spaanse verkiezingen verloor, is Kohl de Europese regeringsleider met de langste staat van dienst. En aangezien Duitsland veruit de grootste lidstaat van de Unie is, blijft hij meer dan ooit incontournable. In Europa gebeurt niets belangrijks, tenzij Duitsland er zijn fiat over geeft. De imposante figuur van Kohl versterkt slechts het beeld van het Duits gewicht in de Unie. Als de vijftien regeringsleiders zich naar de vergadertafel begeven of zich voor de groepsfoto verzamelen, blijven de camera’s altijd bij Kohl hangen. Hij onderscheidt zich hoe dan ook van zijn ambtgenoten, zo het niet in de hoogte (1 meter 93) is, dan toch in de breedte. En telkens opnieuw als de kanselier op zo’n top voorbijstapt, schrik je even van deze kolos van 120, zoniet 140 kilogram, afhankelijk van zijn jaarlijkse vastenperiode ( abspecken). Door zijn omvang alleen al intimideert Kohl en dat is hem op zijn weg naar de top ongetwijfeld van nut geweest.

ONDERSCHAT.

De manier waarop hij de Duitse hereniging forceerde, ontlokte zowel in als buiten Duitsland veel vragen over zijn marsrichting. Als een roofdier dat zijn prooi ruikt, ging hij er zo driest tegenaan dat het een wonder mag heten dat er niet meer brokken gemaakt werden. De zorg van Mitterrand dat de Sovjetunie de Duitse forcing nooit zou slikken, bleek echter onterecht. Niet Mitterrand, wel Kohl bleek de ontreddering van het Kremlin juist te hebben ingeschat. Een zeldzaam goed contact met Mikhaïl Gorbatsjov Kohl investeerde in die vriendschap veel tijd en marken gaf hem beter dan om het even wie zicht op de terminale situatie van de Sovjetunie.

Toen Moskou en het Westen uiteindelijk met de vlugge hereniging hadden ingestemd, ging Kohl opnieuw op het Europese gaspedaal staan. Hij was één van de voortrekkers van Maastricht en engageerde zich volop voor de verwezenlijking van de Muntunie (EMU). Dat was in eerste instantie een Franse eis, een compensatie voor de dominante positie van Duitsland. De ene Europese munt betekende immers het einde van de mark en de unieke machtspositie van de Duitse centrale bank. Alle deelnemende landen zouden nu inspraak in het Europees muntbeleid krijgen. Kohl gaf toe en zette zich voorbeeldig in voor de realisatie van de EMU en Maastricht.

Het had anders gekund. Hij had zich genoegzaam in zijn vergrote bondsrepubliek kunnen terugtrekken en de stuurloze Europese karavaan gadeslaan. In Duitsland zou het zijn populariteit niet eens geschaad hebben. Dat hij niet toegaf aan deze verleiding en mee de spits van de Europese integratie blijft afbijten, is een geluk voor het continent.

Het blijft een raadsel waarom Kohl zich zo overtuigd en vergaand voor Europa engageert. Zeker voor diegenen die menen dat het de kanselier aan veel ontbrak, onder meer aan visie en een elementaire intellectuele bagage. In het nieuwste nummer van Die Zeit, het blad waaraan Kohls voorganger en antipode Helmut Schmidt (SPD) meewerkt, staat het nog eens zwart op wit. ?Toen hij aantrad, had niemand zicht op zijn Europese opstelling. Onder de buurlanden had hij vrienden en tegenstanders. Die laatste verketterde hij, net zoals hij dat thuis deed. Zijn Europees project kwam pas veel later uit de verf. Zo is het meestal bij hem.?

Zeker in de Duitse media is Kohl altijd een onderschat politicus geweest. Als al naar hem werd opgekeken, was het omdat hij een onverbeterlijke fikser was. Een doorzetter die het er alleen om te doen was aan de macht te komen en er te blijven en voortbestemd leek om slechts een voetnoot in de geschiedenis te worden. Deze opinie, die vooral in progressieve en liberale journalistenmilieus succes had, werd voor het eerst en bijzonder helder door iemand van Kohls zusterpartij geformuleerd, met name door Franz Josef Strauss van de CSU. ?Hij is totaal onbekwaam. Bij hem ontbreken de karakteriologische, de intellectuele en de politieke voorwaarden om kanselier te worden.?

Met Strauss heeft Kohl verbazend vlug afgerekend. Na het overlijden van de rumoerige tafelspringer uit München, slaagde hij erin om van de CSU een volgzame partner te maken. Terwijl Strauss altijd op de loer lag om Kohl en de CDU een voetje te lichten, is de huidige CSU-voorzitter Theo Waigel bijzonder loyaal. Waigel heeft natuurlijk veel te danken aan de kanselier. Als minister van Financiën is hij de tweede man in het kabinet en meer dan eens nam Kohl hem in bescherming tegen de Beierse fundamentalisten in de CSU, zoals minister-president Edmund Stoiber.

CENTRUMKOERS.

Kohl mag dan geen intellectuele hoogvlieger zijn, wat zijn voorganger Schmidt wel is, een simplistische ziel is hij evenmin. Nauwelijks kanselier was hij er al van overtuigd met een bijzondere taak te zijn belast. Op 2 oktober 1982 trok hij voor zijn eerste buitenlands bezoek als regeringsleider naar Parijs en legde hij de fijnbesnaarde en achterdochtige Mitterrand uit waar het volgens hem op staat. ?Verkijk u niet op mij en mijn land. Ik ben de laatste pro-Europese kanselier van Duitsland en ik geloof dat we de volgende jaren ongewoon belangrijke beslissingen voor dit continent zullen moeten nemen.?

Jacques Attali, die in zijn ?Verbatim? het relaas van deze eerste tête-à-tête doet, meldde dat Mitterrand zeer onder de indruk was van de ontmoeting. ?Kohl heeft de reputatie een logge en rudimentaire man te zijn,? schrijft Attali. ?Ik vind hem echter gecultiveerd, direct en gepassioneerd voor Europa. Hij deelde de bekommernissen van Schmidt, maar formuleerde ze veel oprechter, warmer en krachtdadiger.?

Als goede christen-democraat uit het Rijnland is Kohl allergisch voor elke vorm van extremisme. Dat kan bij hem nooit op sympathie of zelfs begrip rekenen. Ook niet als het zich genereus aandient. Met zijn groot lijf, dat zo houdt van lekker en veel eten liefst Duitse kost , lijkt Kohl trouwens voortbestemd om zich veilig in het centrum op te stellen. Met al zijn vezels is hij voor alles Kanzler der Mitte. Als er dan al een rode draad door zijn beleid loopt, is het die. Om in deze over een idee te spreken, zou misplaatst zijn. Daarvoor zijn Kohl en zijn CDU te pragmatisch, te bevreesd voor concepten en te achterdochtig tegenover alles wat naar intellectualisme of ambitieuze theorie ruikt.

In een land waar het marxisme werd bedacht en de holocaust op zeer systematische wijze werd georganiseerd, is die terughoudendheid tegenover grote visies en utopieën, niet eens zo onredelijk. Misschien gaat het bij Kohl en zijn CDU niet eens om een beredeneerde opstelling en is het veeleer een instinct om door middel van een vage centrumkoers het beste van het naoorlogse Duitsland behouden. Dit conservatisme kan nauwelijks enthousiasme wekken, zoals blijkt op bijna alle CDU-congressen. Het is en blijft echter een efficiënte hefboom om stemmen te werven.

Om meer dan één reden mag dit verbazen. Op het einde van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig leek het erop dat de aftakeling van Duitse christen-democratie onomkeerbaar was. In ruime kring overheerste de opinie dat de CDU een partij uit het verleden was, waarin de restanten van een hopeloos verouderd samenlevingsmodel zich tegen de moderne tijden probeerden te verweren. De vele voorspellingen bleken fout en ondanks de secularisatie wist de CDU stand te houden en haar grote concurrent, de SPD, meer dan een decennium in de oppositie vast te spijkeren. De man die daar in de eerste plaats verantwoordelijk voor is, luistert naar de naam Kohl. Met zijn conservatief pragmatisme en zijn centrumkoers slaagde hij erin om van de CDU de haast natuurlijke regeringspartij te maken.

Hoewel Duitsland momenteel met een record aantal werklozen zit en de Duitse industrie nauwelijks de concurrentieslag aankan, heeft het bewind van Kohl vele positieve punten. Duitsland blijft een economische grootmacht en waagde zich niet aan de afbraak van het Europees sociaal model. Het conservatisme van Kohl is van een heel ander allooi dan dat van Margaret Thatcher. Haar neoliberalisme schoot in de CDU nooit wortel, daarvoor is de partij te pragmatisch, te katholiek. En voorts kan Kohl zich beroepen op de standvastige Europese koers en op het feit dat hij voorkwam dat extreem-rechts in Duitsland vaste voet aan de grond kreeg. Dat laatste is geen kleine verdienste, hoewel het niet vast staat dat Kohl daarvoor alleen de eer mag opstrijken. Dat hij en de CDU er voor veel tussenzitten, lijdt echter geen twijfel. Met haar opstelling heeft de CDU aan haar rechterflank nooit de ruimte gelaten voor een inplanting van extreem-rechts. Kohl verhinderde dat zijn partij door het extremistische virus werd aangetast en op drift raakte, zodat het tussen Duitsland en Europa tot een kortsluiting kwam.

BISSCHOPJE.

In tegenstelling tot de socialistische kanseliers Willy Brandt en Schmidt laat Kohl zich kennen als een man van weinig woorden. Hij is geen begenadigd redenaar en schrijven ligt hem ook niet. Toch verscheen zopas ?Ich wollte Deutschlands Einheit?, een boek dat ten onrechte als ?memoires? verkocht wordt, waarin Kohl aan twee journalisten van Bild (!) het verhaal doet over de totstandkoming van de Duitse hereniging. Kohl delegeert graag, voor zover hij tenminste het laatste en het beslissende woord heeft. Sensatiemakende onthullingen bevat het boek niet, wel geeft het enig inzicht in de manier van werken van Kohl. Het directe contact primeert. Hij telefoneert dus veel en als het aan hem ligt, moeten deelnemers aan een topontmoeting ?häufiger gemeinsam Bus fahren? in de plaats van altijd met limousines vervoerd te worden. Als politici privé goed met elkaar kunnen opschieten, zal het ook in de politiek wel loslopen. Het zijn simpele recepten, die een wel erg idealistisch en naïef beeld van de politiek geven. Alsof het niet met macht, krachtsverhoudingen en netwerken te maken heeft.

Kohl weet natuurlijk beter. Dat bleek onder meer toen Hildegard Getrey-Kohl, de oudere zus van de kanselier, voor het eerst in haar leven in een interview een boekje over de jonge Helmut open deed. Veel wereldschokkends vertelt ze niet, maar wel leerrijk is dat Kohl als kind bij voorkeur ?bisschopje speelde?. De latere bondskanselier zette dan een theemuts op het hoofd, sloeg een lang beddenlaken om en gaf zijn vriendjes de opdracht het laken als een sleep vast te houden. Urenlang defileerde het jeugdige gezelschap en zus Hildegard herinnert zich niet dat haar broer ook maar één keer het laken vast hield. Altijd stond de ?mijter? op zijn kop. Als er ten huize Kohl klappen vielen, waren ze altijd voor Helmut. Terwijl zijn broer Walter een schuchtere jongen was, liet hij zich als een ?Draufgänger? (haantje de voorste) opmerken. In mei 1991 kreeg Kohl in het voormalige Oost-Duitsland een rauw ei naar zijn hoofd. In de plaats van weg te duiken, stoof Kohl op de demonstrant af en hadden zijn lijfwachten de grootste moeite om hem weg te trekken. Heel Duitsland keek verbaasd toe, maar niet zus Hildegard. ?Op zo’n momenten krijgt hij een waas voor z’n ogen. Zo was hij altijd, voor niemand of niets bang. Hij was altijd al ein wilder Bub (een wild ventje).?

Paul Goossens

Helmut Kohl, in Europees gezelschap : de laatste pro-Europese kanselier van Duitsland.

Kohl en Wolfgang Schauble schateren het uit op het CDU-congres van vorige week : vage centrumkoers.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content