Hadden we hier vrede, zegt Fania Oz-Salzberger, dan zou Israël het paradijs op aarde kunnen zijn. Samen met haar beroemde vader schreef ze Joden en woorden. ‘De enige manier om vrede te bereiken is door ons kleine land op te delen in twee staten. Onze verhalen kunnen naast elkaar bestaan. Ze moeten niet per se verzoend worden.’

‘Amos is een geweldige vader en grootvader, die aldoor over boeken praat. Hij is niet het type vader dat me kan helpen om mijn wasmachine te repareren als die stukgaat. Hij weet geen snars van technologie en is niet erg praktisch. Maar als opvoeden, zoals de Joden denken, vooral gaat om het doorgeven van woorden en ideeën, dan hebben mijn ouders – mijn moeder evenzeer – het geweldig gedaan. Ik probeer op mijn beurt die traditie voort te zetten en mijn tweelingzonen de liefde voor de rijke Joodse cultuur bij te brengen.’

Fania Oz-Salzberger is de dochter van de beroemde Israëlische schrijver Amos Oz. Zelf is ze ideeënhistoricus, ze is als hoogleraar verbonden aan de rechtenfaculteit van de Universiteit Haifa. Samen met haar vader heeft ze een fascinerend en tegelijk controversieel essay geschreven over wat het betekent om vandaag Joods te zijn. Kun je Joods zijn zonder in God te geloven, is de centrale vraag die ze trachten te beantwoorden in Joden en woorden. Dat kan zeker, schrijven vader en dochter Oz. Meermaals benadrukken ze dat ze zelf seculiere Joodse Israëli zijn. ‘We geloven niet in God (…) We hebben geen aasje religie in ons lijf.’ En toch zijn ze intens verknocht aan hun Joodse identiteit en cultuur. Die is volgens hen stevig verankerd in een gemeenschappelijke liefde voor de Bijbel en de Talmoed, voor de rijke Joodse erfenis van spreuken, liederen, gedichten, debatten en grappen die door de eeuwen heen zijn overgeleverd. ‘Onze genealogie is geen bloedlijn maar een tekstlijn’, zo vatten ze hun boek treffend samen.

‘Die these heeft natuurlijk politieke consequenties’, zegt Oz-Salzberger. ‘Mijn vader en ik hebben een intens politiek boek geschreven en we nemen stelling in op meerdere fronten. Veel mensen denken verkeerdelijk dat Joods-zijn een religie is, zoals de islam en het christendom. Sommige postmoderne critici beweren dat er derhalve niet zoiets is als een Joodse natie en dat de Joden geen recht hebben op een eigen staat, dat die onterecht werd ‘uitgevonden’ door de zionisten. Tegen hen zeggen we: no way! De Joodse natie bestaat wel degelijk. Ze is eeuwenoud, en ze is een tekstuele natie.’

Oz-Salzberger ziet het met lede ogen aan ‘dat jonge mensen in Tel Aviv en omstreken weerstand voelen tegenover de oude Joodse teksten. Die associëren ze – wat ik ergens begrijp – met de ultraorthodoxe extremisten. Ze vinden het teksten voor fanatici, niet voor hen, want ‘zij zijn westers en liberaal’. Ik probeer hen tijdens mijn lezingen en televisieoptredens duidelijk te maken dat de Bijbel ook het boek is van de seculiere Israëli’s en dat hij ook vandaag nog de basis vormt van onze maatschappij en onze natie. Ik weet dat ik me met de volgende uitspraak op glad ijs begeef, maar als je God en Jezus wegneemt uit het Nieuwe Testament, dan blijft er niet veel over. Idem als je Allah en zijn profeet Mohammed uit de Koran haalt. Als je daarentegen de Almachtige God Jehovah uit de Joodse Bijbel schrapt, dan blijft er een rijke erfenis omdat het meer is dan een religie. Het is een beschaving. Je hebt dan nog de politiek, de geschiedenis, de filosofie, de literatuur, de wetboeken die de basis vormen van ons moreel handelen. Dat zit allemaal in die oude teksten en het is het fundament voor de almaar groeiende natie van seculiere Joden.’

Toch schrijven jullie dat de Bijbel een ‘verraderlijke cocktail’ is van ‘feiten, mythen en het soort fictie dat dient als vehikel voor diepe waarheden’. Dus de Joodse natie is grotendeels gebaseerd op fictie, op verzinsels?

FANIA OZ-SALZBERGER: Mijn vader, de schrijver, zou die vraag beantwoorden met een tegenvraag: sinds wanneer is een schrijver bang van verzinsels? De Bijbelse verhalen bevatten een diepe waarheid over de menselijke aard, zegt hij, net zoals Dostojevski’s Misdaad en straf meer zegt over het wezen van de mens dan de hele sociale geschiedenis samen. Ik ben historicus. Mijn stelling is dat veel verhalen uit de Bijbel waarschijnlijk mythes zijn. Er zijn geen archeologische bewijzen voor het bestaan van Abraham, Mozes of de aartsvaders. De oudste vondsten dateren uit de tijd van de koninkrijken van David en Solomon. Ze wijzen op een klein bergrijk in Jeruzalem, geen groots imperium. Er stonden geen piramiden, geen kathedralen, geen parthenons. Het was een materieel arme cultuur, maar die wel teksten met de grandeur van een paleis heeft voortgebracht. Het was een verbluffend rijke beschaving van woorden die niet alleen prachtige verhalen en poëzie heeft opgeleverd, maar ook bijvoorbeeld een reëel wettelijk systeem. Dat is geen fictie, dat is een feit. Het staat beschreven in de oude Joodse teksten. Dat juridisch kader legde een verregaande sociale gelijkheid op. Er sprak een grote bekommernis uit voor de rechten van de armen en de zwakken. Het schreef voor dat we de vreemdelingen in ons midden zouden opnemen.

U pleit samen met uw vader voor een dynamische omgang met dat Joodse erfgoed, wat ultraorthodoxen tegen de borst moet stuiten.

OZ-SALZBERGER: Absoluut. Ik gebruik graag de metafoor van mijn vader: die oude teksten zijn onze schatten, onze erfenis. We mogen zelf beslissen wat we in de kelder willen zetten of op zolder en waar we onze woonkamer mee willen inrichten. Dat is ons goed recht, als wettige erfgenaam. Als hedendaagse seculiere Jood verwerp ik wat in de Bijbel staat over homoseksualiteit, maar ik tuig graag mijn woonkamer op met de Bijbelse inzichten over sociale rechtvaardigheid.

Onze media staan vandaag vol met discussies over en met moslims en daarin worden voortdurend Koranverzen aangehaald. Is dat ook een dynamisch omgaan met je eigen erfenis? Iedereen vindt wel een Koranvers om zijn gelijk te bewijzen, zo lijkt het.

OZ-SALZBERGER: Daar wil ik eerst het volgende over kwijt: ik heb de grootste moeite met de hedendaagse Europese islamofobie. Ik wijs die met stelligheid af. Ik zou zeker niet willen dat mensen me zouden mogen omdat ik Joods ben en omdat zij de moslims haten. Daarnaast zou ik aan de moslims in alle bescheidenheid het volgende voorstel willen doen: ga dynamisch, selectief en rationeel met je erfenis om. Kijk wat je bevalt, wat je wilt gebruiken en bewaar de rest respectvol in de kelder of op zolder. Je moet je boeken niet verbranden, maar sommige dingen horen nu eenmaal niet thuis in de woonkamer van de 21e eeuw. Ik pleit ervoor dat de moslims vandaag zelf de verantwoordelijkheid zouden nemen over hun tekstualiteit en die niet zouden overlaten aan mensen die over hen discussiëren of aan wijzen en theologen die beweren in hun naam te spreken. Dat geen enkele belangrijke soennitische stem zich tot vandaag heeft uitgesproken tegen de theologie van de Islamitische Staat en het kalifaat is een enorme ontgoocheling en het straalt negatief af op de gematigde moslims.

Een ander actueel thema is het toenemende antisemitisme in Europa. Twee weekends geleden was er nog een betoging in Berlijn, waar ook Bondskanselier Angela Merkel de noodzaak voelde om zich sterk te maken tegen Jodenhaat. Wordt u daar vaak mee geconfronteerd?

OZ-SALZBERGER: Persoonlijk heb ik het geluk om in Europa alleen de fijnste mensen te treffen. Zij vertegenwoordigen het open en tolerante Europa waar ik zelf van afstam (haar grootouders kwamen in de jaren dertig vanuit Litouwen en Rusland naar Jeruzalem, nvdr). Het is het Europa van voor de nazitijd. Vandaag zie je steeds vaker een ander Europa, waar-in antisemitische betogingen worden gehouden en Joden het slachtoffer worden van racistische haatpraktijken. Antisemitisme begint op het glibberige pad van anti-Israëlische sentimenten. Ik vind het legitiem om mijn overheid te bekritiseren, ik heb zelf ook veel bezwaren. Maar die legitieme kritiek verglijdt snel in een gemakkelijke gelijkschakeling van de staat Israël met de Joden overal ter wereld. Dat is een nieuwerwetse vorm van antisemitisme. De golf van Jodenhaat die nu door Europa waart, vertoont vele overeenkomsten met de golf van islamofobie. Het is een van de ergste schandvlekken in het gelaat van Europa vandaag. Als Israëli ben ik een vechter, ik weiger dat passief te ondergaan. Ik zal het antisemitisme blijven bestrijden telkens wanneer het de kop opsteekt, met woorden weliswaar en niet met wapens. Elke beschaafde Europeaan zou dat moeten doen trouwens. Vooral zij met een hart voor Gaza, vooral zij die om de Palestijnen geven.

Israël en Gaza hebben pas een staakt-het-vuren bereikt na een bloedige oorlog. Meer dan 2100 Palestijnen zijn omgekomen, onder wie vele kinderen. Aan Joodse zijde lieten 73 mensen het leven. Hoe kijkt u daarnaar?

OZ-SALZBERGER: Ik geloof dat mijn regering – die ik niet heb verkozen – en mijn leger – waarin mijn zonen nu hun dienstplicht vervullen – onevenredig geweld hebben gebruikt om een dispuut op te lossen dat niet met wapens beslecht kon worden. We hadden meer moeite moeten doen om de diplomatie een kans te geven. In plaats daarvan hebben we voor een vorm van vuurkracht gekozen die niet anders kon dan onschuldige slachtoffers te maken. Maar Hamas is ontegensprekelijk de slechtste partij in dit conflict en ik weet dat veel inwoners van Gaza en de Palestijnse gebieden er net zo over denken. Ik twijfel er niet aan dat Hamas de burgerbevolking heeft misbruikt en vanuit woningen, ziekenhuizen en scholen raketten heeft afgevuurd. Israël had slimmer moeten zijn in zijn antwoord op deze terroristische aanslagen – want dat zijn ze. We hadden meer hightechwapens moeten inzetten, maar er moest wel een antwoord komen. Ik zou als geëngageerd Israëlisch burger niet kunnen leven met het gegeven dat er jaarlijks duizenden raketten op ons worden afgevuurd en dat we daar niet tegen reageren.

De invasie van Gaza door Israël begin juli was dus gerechtvaardigd?

OZ-SALZBERGER: Jammer genoeg wel. Het was gerechtvaardigd om vuur met vuur te beantwoorden, maar we hadden beter moeten mikken. We hadden meer erbarmen en medelijden moeten hebben met de onschuldige Palestijnen en we hadden meer inspanningen moeten doen om vredesonderhandelingen te voeren. Maar nogmaals, vergis u niet: Hamas heeft een charter waarin zwart op wit staat dat het Israël wil vernietigen en alle Joden wil vermoorden. Ik ben een erg toegewijde lezer van documenten en dus neem ik dat charter uitermate ernstig.

Aan het begin van de oorlog heeft u uw regering er in een opiniebijdrage toe opgeroepen om medicijnen en medische apparatuur naar Gaza te sturen, als daad van menselijkheid en om te vermijden dat ‘de Palestijnen ons meer zouden haten dan Hamas’ of erger ‘op een dag IS-militanten zouden verkiezen als hun leiders’.

OZ-SALZBERGER: Absoluut. En dat heeft Israël ook gedaan. De wereld weet dat alleen onvoldoende. Mijn overheid heeft medicijnen gestuurd en een veldhospitaal ingericht vlakbij het oorlogsgebied. Daar werden gewonde Palestijnen verzorgd. De Israëlische ziekenhuizen lagen vol met inwoners van Gaza. Mijn vader werd tijdens de oorlog geopereerd aan zijn knie in een ziekenhuis in zuidelijk Israël. We hoorden de sirenes afgaan en het knallen van het wapentuig boven onze hoofden. Mijn vader kon zich niet bewegen, dus hij kon niet naar de schuilkelders. In de kamers naast die van mijn vader lagen gewonde kinderen, burgers uit Gaza.

Hier in Europa kregen we vooral de beelden van gewonde en gedode Palestijnse kinderen te zien. Her en der werd opgeroepen tot een boycot van Israël. Wat denkt u daarvan?

OZ-SALZBERGER: Sowieso ben ik tegen iedere vorm van boycot. (ferm) Ik heb ook de foto’s gezien van de stervende kinderen in Gaza. Jammer genoeg zijn er ook Israëlische kinderen gestorven in dit conflict, alleen niet in dezelfde aantallen omdat we ons gelukkig beter kunnen verdedigen. Had het aan Hamas gelegen, dan waren beelden van dode Israëlische kinderen de wereld rondgegaan en dan was de sympathie snel gekanteld. Ik ben ervan overtuigd dat de wereld niet het volledige verhaal te zien heeft gekregen. Ik ben een vurig pleitbezorger van gevoel voor nuance, voor complexiteit. Het volstaat niet om een goede lezer van teksten te zijn, we moeten ook de realiteit nauwkeurig lezen.

Wat ziet u als oplossing voor het Joods-Palestijnse conflict?

OZ-SALZBERGER: Zowel ik als mijn vader behoort tot liberaal-links. Wij zeggen dat we een overeenkomst moeten sluiten met de Palestijnen. We moeten erkennen dat we hen onrecht hebben aangedaan en we verwachten van hen dat zij hetzelfde doen. Wij zijn zionisten met een kleine z en we denken dat er één land ter wereld zou moeten zijn met een Joodse meerderheid, die gelijkwaardig burgerschap verleent aan een Arabische minderheid. Daarnaast moet er een souverein en hopelijk democratisch Palestina komen met een Joodse minderheid. De enige manier om dat te bereiken, is om ons kleine land op te delen in twee staten. Daar zetten we ons politiek voor in. Onze verhalen kunnen ook naast elkaar bestaan. Ze moeten niet per se verzoend worden. De Joodse traditie is er een van debat en van meningsverschillen. Dit meningsverschil kan ook bestaan, maar het moet vooral onder woorden gebracht worden als we de vrede een kans willen geven. Net zoals een gezin maar gezond kan functioneren als het erin slaagt om verschilpunten in woorden te gieten, zo kunnen ook naties enkel bestaan als ze praten over hun conflicten, in plaats van die met geweld te beslechten.

Wat denkt u van de omstreden Veiligheidsmuur op de Westelijke Jordaanoever?

OZ-SALZBERGER: Die is opgericht tijdens de tweede intifada in de vroege jaren 2000 om zelfmoordaanslagen op Israëlische restaurants, discotheken en bussen te voorkomen. Vrienden van mij en hun kinderen zijn daarbij omgekomen. Ik was oorspronkelijk dus niet tegen die Muur gekant. Het probleem is echter dat hij niet de Groene Lijn volgt, de internationaal erkende grens van Israël met de Palestijnse gebieden, maar ook Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever insluit. De ligging van de Muur is dus in eerste instantie politiek bepaald en niet vanuit het oogpunt van zelfverdediging. Dat verwerp ik. Ik ben altijd tegen die Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever geweest. De eerste werd gebouwd in de late jaren zeventig. Ik zat toen op de middelbare school en ik heb er nog tegen betoogd. Die nederzettingen zijn verkeerd, ook al liggen ze volgens de Bijbel in het oorsprongsland van Israël. Maar de Bijbel bepaalt niet mijn geografie, wel mijn moraliteit.

Is het niet bijzonder lastig om vandaag in Israël te leven?

OZ-SALZBERGER: Het kan inderdaad erg vermoeiend zijn om vandaag een actieve burger te zijn in Israël. Het leven is er moeilijk als je zoals ik nieuwsverslaafd bent en je dag begint met drie-vier kranten door te nemen. Je moet op dagelijkse basis in het reine zien te komen met daden en beslissingen van je overheid waar je het niet altijd mee eens bent. Israël is een stormachtige democratie, maar we zijn gelukkig wel een democratie. Als we vrede zouden hebben, zou Israël het paradijs op aarde kunnen zijn. Het is een aangenaam warm, mediterraan land waar het goed wonen is.

Als actieve linkse stem in het publieke debat wordt u vaak uitgescholden, bedreigd zelfs. Wat doet dat met een mens?

OZ-SALZBERGER: Mensen vervloeken me. Loop naar de hel, schelden ze. Of erger nog: naar Gaza. (lacht) Bedreigd word ik maar een beetje, maar Israël is zeker een verbaal agressief land. Joden zijn altijd scherp en soms zelfs grof in hun taalgebruik, maar ik denk dat dat een goeie bliksemafleider is voor politieke spanningen. Ik vind het een mirakel dat er nog maar zo weinig Joden andere Joden hebben omgebracht. We zijn een enorm verdeeld land met gigantische interne tegenstellingen en toch zijn de laatste 120 jaar minder dan vijftig Joden vermoord door een Jood om politieke redenen. Er is geen enkel Europees land – op Zwitserland en IJsland na -waar zo weinig intern politiek geweld is. Dus ja: onze internetscène en onze blogosfeer kunnen extreem agressief zijn, maar die prijs betaal ik graag als dat wapengekletter voorkomt.

Joden en woorden van Amos Oz en Fania Oz-Salzberger is uitgegeven bij De Bezige Bij.

DOOR ILSE DEGRYSE, FOTO’S FRANCKY VERDICKT

‘De golf van Jodenhaat die nu door Europa waart, vertoont vele overeen-komsten met de golf van islamofobie.’

‘Mensen vervloeken me. Loop naar de hel, schelden ze. Of erger nog: naar Gaza.’

‘Hamas is ontegensprekelijk de slechtste partij in dit conflict en ik weet dat veel inwoners van Gaza en de Palestijnse gebieden er net zo over denken.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content