Afgelopen zondag vond de eerste ronde van de Russische presidentsverkiezingen plaats. Met zoals verwacht Vladimir Poetin als overwinnaar. Wat dat betekent voor Rusland valt nog te bezien. De Nobelprijswinnaar Aleksandr Solzjenitsyn over Rusland na het communisme.

Wanneer u in 1974 uit Rusland werd verjaagd, was het officieel de partijtop die daarover had beslist. In werkelijkheid was het de KGB. Had u ooit gedacht, toen u in 1994 naar uw land terugkeerde, dat een officier van diezelfde geheime politie aan de macht zou kunnen komen in Rusland?

Aleksandr Solzjenitsyn: Ik hield het niet voor onmogelijk. Onder Gorbatsjov en later Jeltsin hebben we noch hervormingen, noch democratie gekend. Het Westen was ervan overtuigd dat Rusland onder Boris Jeltsin democratisch was geworden, en dat er markteconomische hervormingen werden doorgevoerd. Toen Jeltsin aftrad, noemde de Amerikaanse president Bill Clinton hem zelfs nog de vader van de Russische democratie.

Het was Gorbatsjov die met glasnost en perestrojka, de vrije meningsuiting en transparantie in het openbaar leven, de verandering op gang heeft gebracht.

Solzjenitsyn: Dat was dan ook zijn enige verdienste voor Rusland. Zijn politiek was er een van besluiteloosheid. Het economische systeem uit de sovjettijd heeft hij opgeheven zonder te weten wat hij in de plaats zou stellen. Hij had het over een socialistische markteconomie – wat gewoon ondenkbaar is. Toen Jeltsin het bestuur overnam, wilde hij zo snel mogelijk iets ondernemen – om het even wat, zoals hij zelf zei. Inderhaast heeft hij zijn ploeg samengesteld. Tot een hervormingsplan is het nooit gekomen.

Bij de privatisering van de staatseconomie kreeg iedereen zijn deel van het volksvermogen.

Solzjenitsyn: Dat was je reinste bedrog. De staatseigendommen kwamen in privé-handen – van een paar schoften en oplichters. Industriële giganten werden van de hand gedaan, vaak voor een half of één procent van hun echte waarde. Binnen de twee jaar zakte de productie met 50 procent, in onderzoeksintensieve domeinen zelfs met 70 procent. Onze hervormingen waren een catastrofe. Vijftien jaar hebben we toen verloren.

Aan het eind van de steentijd wisten de mensen: de aarde kan ons voeden. Vandaag staan we weer even ver. Meer dan de helft van onze bevolking, die in erbarmelijke levensomstandigheden terechtkwam, leeft vandaag niet van een loon of inkomen, maar van haar eigen, kleine lapjes grond.

Van de opbrengst van hun volkstuintjes die Gorbatsjov hen heeft toebedeeld.

Solzjenitsyn: Voor de geldmagnaten waren het gouden tijden. Zij maakten fortuin met speculeren. Daarbovenop hebben ze zich de massamedia toegeëigend. Een van de twee landelijke televisiekanalen hoort toe aan de staat, de andere – een grotere – is in handen van een financiële oligarch. Toen ik naar Rusland terugkeerde, mocht ik de mensen toespreken via de televisie. Toen ik echter de waarheid vertelde over Tsjetsjenië, werd een verbod uitgevaardigd dat ook nu nog geldt. Ook nationale kranten zijn er intussen niet meer. De regionale zijn in handen van plaatselijke overheden en moeten hun belangen dienen. Van de glasnost van Gorbatsjov is nog weinig te zien.

Na uw terugkeer uit Amerika in 1994 heeft u op verschillende plaatsen in Rusland met duizenden mensen gepraat. Wat denkt het volk?

Solzjenitsyn: Onze bevolking kan ook vandaag nog niet geloven dat wat Jeltsin heeft uitgevoerd, toevallige fouten of vergissingen zouden kunnen zijn. De mensen zijn er vast van overtuigd dat hij slechts één doel voor ogen had: het evenwicht van Rusland verstoren. Dat vooral het Westen geloofde dat we een democratie zouden zijn, komt omdat deze leugen telkens weer werd herhaald. Als we iets hebben, is het hoogstens een democratisch decor.

De verkiezingen bijvoorbeeld? Er waren verschillende partijen, en het parlement, de doema, leefde het reglement na.

Solzjenitsyn: Onze staatsdoema is geen verzameling van volksvertegenwoordigers. De twee zittingsperiodes die we reeds hebben gekend, deden denken aan derderangstoneel. Al te graag speelde men er de onverzoenbare oppositie. Tot Jeltsin onverdroten aan een standpunt vasthield. Dan luidde het: de doema moet worden gered – en gaven ze toe. Noch het volk noch het land stonden op de voorgrond. Zelf overleven was voor de doema primordiaal.

Hoe werd totnogtoe de eerste minister aangewezen?

Solzjenitsyn: Jeltsin heeft verschillende premiers als mogelijke opvolgers uitgeprobeerd. Vanuit slechts één gezichtspunt: wie zou zijn clan het best beschermen? Uiteindelijk werd het Poetin, in wie hij hoge verwachtingen koesterde.

Kan hij het land vooruithelpen?

Solzjenitsyn: Ik zou een onderscheid willen maken tussen het Poetin-project en de persoon Poetin. Het eerste is een creatie van Jeltsin en zijn directe omgeving. Allen hebben dezelfde grote angst: dat hen wordt afgenomen wat ze op korte termijn verzameld hebben, dat hun misdrijven worden onderzocht en dat ze veroordeeld worden.

Waarom hebben ze toen Poetin aangewezen als interim-president?

Solzjenitsyn: Omdat ze ervan uitgegaan zijn dat hij de onaantastbaarheid van hun buit zou garanderen. Een van de eerste beslissingen van Poetin als interim-president was dat Jeltsin en zijn familie zich nooit voor het gerecht zouden moeten verantwoorden. Dat tart alle verbeelding: in tal van landen worden presidenten wegens misdrijven voor het gerecht gedaagd terwijl ze aan de macht zijn. Bij ons is de ex-president onaantastbaar.

En de persoon Poetin?

Solzjenitsyn: Die is voor ons nog steeds een raadsel. In welke mate hij gebonden is aan de opdracht van de Jeltsin-familie, weten we niet. Ik hoop dat hij zich nooit tevreden zal stellen met de rol van marionet.

Verwacht het volk in de toekomst een versterking van de macht van de staat, zoals Poetin heeft aangekondigd?

Solzjenitsyn: Die lijkt onvermijdelijk. De creatieve krachten van het volk, die ook vandaag nog onderdrukt worden, kunnen in dit land alles in beweging brengen. Miljoenen Russen staan voor een muur van administratieve en bureaucratische willekeur, waartegen ze niets kunnen beginnen. Ze kunnen geen klacht indienen, geen enkele gerechtelijke instantie zou hun rechten verdedigen. Alle wegen voor de redding van Rusland zijn versperd. Het land valt langzaamaan uiteen.

Verwacht u veel van het zelfbestuur van onderen uit?

Solzjenitsyn: De eerste voorwaarde daartoe is een sterke centrale macht, die niet duldt dat een staat uiteenvalt. Parallel daarmee is een sterk zelfbestuur vanuit de gemeenschap naar boven toe noodzakelijk. De twee machtsstructuren moeten elkaar controleren. Zo niet kan ons land met zijn enorme uitgestrektheid, zijn talloze volkeren en geloofsbelijdenissen niet overleven. Wanneer men de macht van onderen niet toelaat, dan blijven we voortdurend in handen van de bureaucratie en van enkele oligarchen. De voorbije vijftien jaar tonen dat duidelijk aan.

Waar liggen voor u de geografische grenzen van Rusland?

Solzjenitsyn: Centraal-Azië beschouwde ik reeds in 1990 als een gebied dat zich onafhankelijk van Rusland moest ontwikkelen. Ook aan het gebied voorbij de Kaukasus moet die mogelijkheid worden geboden. Het imperiale Rusland ging volgens mij in de fout toen het de hulpkreten van Georgiërs en Armeniërs om hen tegen de Turken te beschermen, beantwoordde met de inlijving ervan. Ook de Baltische volkeren moeten hun eigen weg kunnen gaan. De afsplitsing van Wit-Rusland daarentegen vond ik pijnlijk.

Nu wil het echter opnieuw aansluiten bij Rusland. De grootste gewetensvraag is de zelfstandige Oekraïne.

Solzjenitsyn: Ook deze afsplitsing vind ik pijnlijk. Ik erken het recht aan de Oekraïne toe zijn eigen taal en cultuur te ontwikkelen. Maar we zijn op verschillende manieren door het lot met elkaar verbonden. 63 procent van de inwoners noemen Russisch vandaag hun moedertaal.

Wat moet er gebeuren met Tsjetsjenië?

Solzjenitsyn: Mijn mening over Tsjetsjenië heb ik uitvoerig uiteengezet aan Jeltsin begin 1992. Ik heb hem toen gezegd: laat de Tsjetsjenen onafhankelijk worden. Als ze dat willen, zullen ze het toch proberen. Ze komen vanzelf terug.

In de plaats daarvan was er in 1994 het eerste gewapende conflict…

Solzjenitsyn: …waarbij niet alleen de tegenstanders maar ook de eigen krachten niet werden gespaard. De schandelijke oorlog is geëindigd in een schandelijke overgave. De Tsjetsjenen hadden toen hun staat kunnen opbouwen. In plaats daarvan ontstonden opleidingskampen van moslims bevoorraad met buitenlandse wapens en beter uitgerust dan die van het Russische leger. Tsjetsjenië groeide uit tot een wereldprobleem. Dergelijke conflicten vormen een bedreiging voor de 21ste eeuw.

Met het einde van het communisme dacht men dat er een grote geestelijke productiviteit zou ontstaan. Klopt het dat dit niet is gebeurd?

Solzjenitsyn: Het is niet fout. De criminaliteit groeide exponentieel. Veel auteurs van de jongere generatie wierpen geestelijke waarden overboord, voelden zich noch voor het land noch voor hun werken verantwoordelijk.

De weg naar de democratie vraagt tijd en geduld – dat geldt zowel voor intellectuelen als voor politici. Mensen willen een democratisch Rusland in één nacht, zonder een overgangsperiode. Ook in Amerika luidde het: democratie vandaag, en Solzjenitsyn… zou een vijand zijn van de democratie. Vandaag betalen we de prijs voor een te grote sprong in een keer.

Copyright: Der Spiegel