De wereld reageert nu geschokt op de ontvoering van meer dan tweehonderd schoolmeisjes door de Boko Haramgroep in Nigeria. Maar gedurende jaren werden de radicale islamisten onderschat. ‘Hun leider is de waanzinnigste van alle commandanten.’
De man, die de wereld voor een duivel houdt, lachte, brulde en speelde met zijn puntmuts. Met zijn tekstboek stond hij voor de camera, in camouflagepak en rode broek, geflankeerd door roerloze, bewapende mannen in vermomming.
Hij dreigde en raasde, hij stak zijn vinger in de lucht en terloops verklaarde Abubakar Shekau dat hij de meer dan tweehonderd ontvoerde schoolmeisjes ‘op de markt’ zou verkopen. Hij verklaarde de Amerikaanse president Barack Obama en ook Abraham Lincoln de oorlog.
De video van de Boko Haramleider, die ergens in het noorden van Nigeria is opgenomen, is schokkend. Sinds de toespraken van Osama Bin Laden werd niet meer zo heftig op de woorden van een terroristenleider gereageerd. Over de hele wereld toonden de mensen zich solidair met de schoolmeisjes die halverwege april in Chibok, Nigeria, ontvoerd werden en over wier lot tot op dit moment zo weinig bekend is. ‘#BringBackOurGirls’, een paar miljoen keer werd deze hashtag al getwitterd, onder meer door de Amerikaanse First Lady Michelle Obama. Het Pentagon stuurt medewerkers naar Nigeria om hulp te bieden bij de zoektocht naar de meisjes.
Bitterarm
De opgang van Boko Haram begon tien jaar geleden in het noorden van Nigeria, in de bitterarme deelstaat Borno. In Borno, waar acht van de tien mensen analfabeet zijn, drie vierde onder de armoedegrens leeft en slechts de helft van de kinderen dagelijks naar school gaat, was het gemakkelijk om de woede te kanaliseren.
Een radicale groep islamisten ontstond al in de jaren tachtig, de Maitatsine-beweging, die de economische ongelijkheid in het land aan de kaak stelde en de mensen een westerse levensstijl verbood. Ze gingen zo ver om het dragen van polshorloges te verbieden. Boko Haramstichter Mohammed Yusuf hield zich aan de voorschriften van Ibn Taimija, de legendarische conservatieve geleerde uit de dertiende eeuw die destijds al tegen elke vorm van vernieuwing preekte.
Naast de strijd tegen politie en leger veroordeelde Yusuf alle westerse merkartikelen, van maggiblokjes tot chocoladerepen. Achter de islamidee school een diep ressentiment tegen de maffiose regering, tegen de corrupte veiligheidsdiensten, kortom tegen alles wat de staat uitmaakt. ‘Boko Haram ontstond als een ideologische beweging,’ zegt journalist Ahmed Salkida, ‘maar de katalysator was de onkunde van de regering.’
Die sloeg na almaar brutalere aanvallen in 2009 terug. De veldslag duurde verschillende dagen. In de straten van Maiduguri, de hoofdstad van Borno, lagen de doden, op het internet circuleerden video’s die toonden hoe zelfs mannen met krukken in het stof moesten knielen zodat de veiligheidsdiensten ze koelbloedig konden executeren. Yusuf werd opgepakt en verhoord. Kort daarna lag hij dood in het straatstof, voor het politiebureau. Onderzoek naar de manier waarop de rebel om het leven gekomen was, leverde niets op.
Shekau, die tot op dat moment zijn plaatsvervanger was, zette zich door als opvolger van Yusuf. Men beweert dat hij met een van de vier weduwen van Yusuf trouwde en haar drie kinderen adopteerde om zijn legitimiteit te vergroten.
Wat hem aan charisma ontbreekt, compenseert Shekau door zijn brutaliteit. ‘Yusuf dacht politiek en selecteerde zijn gevechten,’ zegt Martin Ewi van het Afrikaanse Institute for Security Studies, ‘Shekau slaat toe waar hij maar kan. Hij kent geen grenzen.’
Een speurder die anoniem wil blijven, zegt: ‘Hij is de waanzinnigste van alle commandanten, hij denkt dat het helemaal in orde is om iedereen te doden die er een andere mening op na houdt.’ Maar tegelijk handelt de predikant zeer gewiekst. Hij communiceert enkel via tussenpersonen en verschuilt zich. Vooral scholen zijn het mikpunt van Shekaus haat: ‘Leraren die westerse opvoeding in hun programma hebben? We zullen ze doden! We zullen ze doden voor de ogen van hun leerlingen die we duidelijk zullen maken dat ze voortaan de Koran moeten bestuderen’, proclameerde hij in 2013 in een video. Hij geniet ervan iedereen te doden die God hem opgedragen heeft te doden, herhaalt hij in zijn toespraken.
Vier syndicaten
Maar is Boko Haram werkelijk een islamistische beweging of toch alleen maar een criminele vereniging? Daarover twisten zelfs de experts. De historica Jean Herskovits, een professor aan de State University of New York die vaak in Nigeria is, ziet ‘geen bewijs’ dat achter de groepering ‘een goed georganiseerde troep met een sluitende ideologie’ schuilgaat. Volgens haar is Boko Haram veel eerder een ‘franchiseonderneming’ voor gangsters die onder die naam toeslaan wanneer het hun maar past.
Als bewijs daarvoor verwijst Herskovits naar een analyse van de Nigeriaanse geheime dienst, die Boko Haram in vier criminele syndicaten onderverdeelt. Er wordt gezegd dat drie van deze fracties aangevoerd worden door christelijke Zuid-Nigerianen, en niet door gelovige moslims uit het noorden. Het klopt dat in een geval de veiligheidsdiensten een christelijke Zuid-Nigeriaan oppakten die, vermomd als moslim uit het noorden, een kerk in de Nigerdelta in brand had gestoken.
Een indicatie dat de groep geen godsdienstoorlog voert, ziet Herskovits ook in het feit dat de meerderheid van de slachtoffers moslims en geen christenen zijn. ‘In Nigeria’, aldus haar balans, ‘is religieus terrorisme niet dat wat het lijkt te zijn.’
Gangsters in plaats van religieuze strijders? Dat noemt de islamwetenschapster Nesrine Jamoud daarentegen een ‘gevaarlijke simplificatie van de terroristische structuren in West-Afrika.’ Jamoud bereidt voor de Berlijnse Stiftung Wissenschaft und Politik een Nigeriastudie voor. Ze is er zeker van: ‘De groepering Boko Haram vertegenwoordigt een nieuwe islamistische ideologie en ageert ondertussen ook al ver buiten de grenzen van het land waarin die is ontstaan.’
Saudi-Arabië
De basis voor de terreurorganisatie werd in de jaren zestig en zeventig gelegd door Saudi-Arabische fundamentalisten. Ze financierden in het noorden van Nigeria Koranscholen en extremistische literatuur. De weinig bekende Arabische naam van de groep, aldus Jamoud, is een bewijs voor de band met het islamistische fundamentalisme in het Nabije Oosten. De gangbare benaming Boko Haram werd door de bevolking van Noord-Nigeria geformuleerd en betekent zoveel als ‘westerse opvoeding is zonde’.
De ontvoering van de Duitse ingenieur Edgar Fritz Raupach in maart 2012 in het noorden van Nigeria is niet alleen voor de wetenschapster Jamoud een cesuur. In ruil voor de gijzelaar had ‘Al-Qaeda in de islamitische Maghreb’ destijds de vrijlating van religieuze strijders geëist, ook uit westerse gevangenissen. Sindsdien bestaat over de internationale netwerkvorming van Boko Haram geen twijfel meer.
Ontvoeringen behoren nu tot de dagelijkse business. Als voornaamste bron van inkomsten gelden wapensmokkel en ook slavenhandel. Maar in tegenstelling tot de ontvoering van de schoolmeisjes verliep de mensenhandel tot nog toe altijd in het duister.
Daarom vermoedt Jamoud dat achter de ontvoering van de meisjes eerder een politieke actie schuilgaat. Volgend jaar zijn er verkiezingen in Nigeria. President Goodluck Jonathan kandideert dan voor een derde ambtstermijn. De christen heeft vooral in de voorbije maanden rake klappen aan Boko Haram uitgedeeld. In mei vorig jaar had hij in delen van het noorden de noodtoestand uitgeroepen en soldaten naar het gebied gestuurd. Volgens Jamoud is het echte doel van de groep om Jonathan nu als een hulpeloze figuur in zijn hemd te zetten.
De wetenschapster gelooft dat de ‘zwarte taliban’, zoals Boko Haram in Nigeria genoemd wordt, vrij snel Al-Qaeda in de islamitische Maghreb als leidende terreurorganisatie zal aflossen.
Zo zouden er, vóór de Fransen er binnenmarcheerden, in Gao, Mali, dozijnen Boko Haramstrijders gezien zijn. En blijkbaar zijn er cellen met eigen leidinggevende structuren in Tsjaad, in Niger en waarschijnlijk ook in het buurland Kameroen.
Veto van Clinton
Maar waarom heeft de wereld niet veel vroeger gereageerd, waarom heeft hij niet alles in het werk gesteld om Boko Haram tegen te houden? Ook Hillary Clinton twitterde nu: ‘We moeten tegen de terreur opstaan.’ Haar stem heeft gewicht, tenslotte is ze een van de meest geprofileerde voorvechters voor de rechten van meisjes in Amerika, en wellicht is ze kandidate voor het presidentschap in 2016.
Maar zo ondubbelzinnig als nu was Clintons houding in het verleden niet. Toen het er in 2011 om ging Boko Haram tot een terreurorganisatie uit te roepen, stelde ze als VS-minister van Buitenlandse Zaken haar veto. Boko Haram had in augustus 2011 een zelfmoordaanslag op het hoofdkwartier van de VN in Abuja gepleegd. Meer dan twintig mensen stierven. Zowel de CIA als de FBI, het ministerie van Justitie en een dozijn senatoren en Congresleden waarschuwden Clinton voor de groep. Maar Clinton was waarschijnlijk bang dat de VS daarmee Boko Haram slechts onnodig veel belang zouden toekennen.
In mei 2012 maande het ministerie van Justitie het State Department schriftelijk aan om Boko Haram eindelijk als terreurorganisatie te classificeren. In juni 2012 waarschuwde generaal Carter Ham, destijds commandant van de U.S. Africa Command, dat Boko Haram intussen samen met Al-Qaeda in de islamitische Maghreb bij de aanschaf van explosief materiaal en bij de opleiding van strijders meewerkte. Ten slotte bereidde senator James Risch begin 2013 een wet tegen Boko Haram voor, maar ook daartegen verzette Hillary Clinton zich met succes tot op het einde van haar ambtstermijn.
Pas haar opvolger John Kerry verklaarde Boko Haram in november 2013 tot terreurorganisatie. Toen had de groep al verschillende aanslagen op kerken gepleegd. Ze toonden hoe gevaarlijk de islamisten geworden waren.
Intussen zijn de mensen van Shekau zelfs in het Nigeriaanse staatsapparaat geïnfiltreerd. In 2012 gaf president Goodluck Jonathan toe dat er Boko Haramsympathisanten in regering, justitie en veiligheidsdiensten zaten. In de aan Borno grenzende bondsstaten sloten meerdere gouverneurs deals af met Boko Haram, en ook in het leger zouden er nauwe banden met de moordenaars bestaan. Volgens Amnesty International had het leger voor de ontvoering van de meisjes waarschuwingen gekregen – maar niet gereageerd.
Al vier keer hebben de Nigeriaanse veiligheidsdiensten sedert 2009 verkondigd dat ze aanvoerder Shekau hebben gedood. Maar elke keer opnieuw klopte de doodgewaande man weer bij de levenden aan en dreef de spot met zijn achtervolgers. Misschien draagt ook dit bij aan de waan van Shekau – de waan dat hij is uitverkoren om Gods missie te vervullen.
DOOR DIETER BEDNARZ, MARC HUJER, HORAND KNAUP, CHRISTOPH REUTER, SANDRA SCHULZ; © Der Spiegel
Meerdere gouverneurs sloten deals af met Boko Haram, en ook in het leger zouden er nauwe banden met de moordenaars bestaan.
