De geboorte en de besnijdenis zijn in vele Afrikaanse tradities de verborgen domeinen van vrouwen, waar de buitenwereld en dus ook hun mannen niks over weten. Een tipje van de sluier.
Geboren worden in Guinee is geen lachertje, en een kind baren zeker niet. Tien jaar geleden stierf de helft van alle Guinese vrouwen tijdens een bevalling. Door voorlichtingsacties werd dat nu teruggebracht tot 27 procent, wat nog altijd zeer veel is. En de perinatale mortaliteit (de baby sterft tijdens de geboorte of binnen de tien dagen erna) bedraagt er nu nog steeds zeven procent, ongeveer tien keer meer dan in België. Dat is vooral te wijten aan het gebrek aan medische kennis van de vroedvrouwen en aan de barslechte hygiënische omstandigheden waarin vrouwen bevallen.
Daarover weten we meer dankzij een grootscheeps onderzoek dat de Duitse etnologe Edith Göttke hield in 1994 en ’95. Haar studie beperkte zich tot de traditionele vroedvrouwen van de Kissi-bevolking, maar niets wijst erop dat het er in de Afrikaanse binnenlanden bij andere etnieën gesofistikeerder aan toe zou gaan.
In de kleine dorpjes van de prefectuur Gueckédou in Guinee (West-Afrika) wonen honderd tot driehonderd inwoners en zijn er gemiddeld twee geboorten per jaar. Elk dorp heeft één sokono vialla, een traditionele vroedvrouw, met twee of drie stagiaires. De vroedvrouwen zijn altijd oudere vrouwen : zij zijn ervan overtuigd dat voor jongere vrouwen onvruchtbaarheid dreigt als ze assisteren bij een bevalling. Het vak wordt vaak doorgegeven van moeder op dochter, de leertijd bedraagt gemiddeld twaalf jaar.
De etnologe Edith Göttke blufte zich een toegang tot het vertrouwen van de vroedvrouwen door te zeggen dat ze al veel van hun geheimen kende en ze ontfutselde er hen tal van andere. Het rapport van Göttkes onderzoek staat bol van onwetendheid, van bijgeloof en magie, van hekserij en bakerpraatjes.
?Zoals u weet, heeft een vrouw daar twee openingen. Je moet een vinger in de anus stoppen om te verhinderen dat het kind door het verkeerde gaatje komt,? verklapte een vroedvrouw een van haar beroepsgeheimen. Een andere beweerde dat de navelstreng pas mag worden doorgeknipt als de placenta ook geboren is, want ?anders keert de navelstreng terug en wurgt het hart van de moeder.? De placenta wordt kort na de geboorte begraven, liefst onder een bananenboom, maar ?altijd met de navelstreng naar boven, anders krijgt de vrouw geen kinderen meer.?
Hoe en wanneer je zwanger wordt, weten de vroedvrouwen niet. Maar wat later een kind wordt, moet voedsel krijgen. Omdat de bal in de buik van de vrouw groeit door de vermenging van lichaamssappen van een man en een vrouw, moeten ze zo vaak mogelijk geslachtsgemeenschap hebben om te ontwikkeling ervan te bevorderen. Over seks tijdens een vergevorderde zwangerschap zijn de vroedvrouwen het niet eens. Volgens sommigen is het sterk af te raden : het gevaar bestaat dat lichaamssap van de man terecht komt in ogen, neus of mond van de baby, en dat is absoluut uit den boze. Volgens anderen is het wél aangewezen. Om te beginnen omdat je je man nooit mag weigeren, en ook om het gaatje open te houden, zodat de bevalling voorspoedig kan verlopen. En dat is een zeer serieuze aangelegenheid, want met de geboorte keert een voorouder terug naar de wereld der levenden.
De transitie van voorouder tot mens vindt plaats op een ongekend tijdstip tussen de geboorte en het afsterven van het stompje navelstreng, ongeveer een week later. Die periode is heel gevaarlijk voor een man : als hij in de buurt komt, zal de vloek van de voorouders hem achtervolgen. Daarom namen vroedvrouwen vroeger de kraamvrouw mee naar het Heilig Bos, aan de rand van het dorp. Nu blijven ze meestal in het dorp, en moeten alle mannen er weg. Mannen komen pas terug als alles achter de rug is. Een vrouw in het gezelschap vraagt dan : ?Van wie is dit kind ?? ?Van mij?, zegt de vader. Als hij tevreden is, gaat hij de vroedvrouw bedanken en betaalt hij haar duizend Guinese francs (35 frank).
BIJ HEKSEN ZIT BINNENIN ALLEEN MAAR VUUR
De vroedvrouwen gaan enkel nog met hun patiënte naar de wildernis als er te veel problemen zijn : het duurt te lang, of ze is te luidruchtig, of ze ?wil? niet baren. Ze denken pas aan een ziekenhuis of gezondheidscentrum als ze àlles geprobeerd hebben, en dat is veel : andere vroedvrouwen uit naburige dorpen optrommelen, bladeren leggen van susule, pundulen of diemule koltan op de buik van de vrouw in barensnood, haar een aftreksel van die bladeren te drinken geven : als dat vocht het kind bereikt, schrikt het zo erg dat het de buik verlaat. En als het dan nog niet lukt, schelden ze de kraamvrouw uit voor lui wijf, en delen ze zelfs rake klappen uit. Als de vrouw ?blijft weigeren? te baren en daar kunnen gemakkelijk drie dagen overheen gaan dragen ze haar uiteindelijk in een hangmat naar een Centre de Santé, vaak meer dan twintig kilometer ver. Meestal is het dan te laat.
Als een kraamvrouw sterft, heeft dat in de ogen van de vroedvrouwen en de bevolking nooit een rationele oorzaak : het is gewoon haar eigen schuld. Voor een vrouw is een kind baren immers ongevaarlijk, tenzij ze een heks is. De vroedvrouwen vertelden onderzoekster Göttke niet veel over hekserij, want als je er te veel van weet, ben je zelf al gauw verdacht van heimelijke nachtelijke bijeenkomsten en het eten van mensenvlees. Maar het kan beide geslachten overkomen : een man die uit een boom valt, is behekst, iemand die plots sterft of door tegenslagen wordt achtervolgd is ook behekst, en wie gebeten wordt door een slang is dat ook, want slangen zijn bang voor gewone mensen. Een vrouw die sterft tijdens de zwangerschap is zeer zeker een heks, want ?een zwangere vrouw is beschermd tegen boze geesten : het is heel moeilijk om dood te gaan als je zwanger bent.?
Als de vrouw overlijdt en de baby is nog niet geboren, halen vroedvrouwen het kind uit haar lichaam, want ?er mogen nooit twee mensen samen begraven worden in één graf.? Verschillende vroedvrouwen vonden in de buik van dergelijke heksen meermaals kookpotten, vodden en geld. Maar ze waren al gewaarschuwd : ?Bij een heks verbrand ik mijn vingers tijdens het vaginaal toucheren, daarbinnen is er alleen maar vuur.?
Plan International wil het lot van kinderen in de wereld verbeteren, van bij hun geboorte. Daarom investeert deze ontwikkelingsorganisatie sinds vorig jaar in Gueckédou in een betere opleiding van de traditionele vroedvrouwen. Tot nu toe volgden een vijftigtal van hen de bijscholing. Tijdens de tiendaagse cursus overnachten ze in het ziekenhuis, waar ze soms de kans hebben een medisch begeleide bevalling te zien. Overdag krijgen ze theorie : de basisbeginselen van biologie, anatomie en hygiëne. De lessen zijn altijd zeer aanschouwelijk, want de vroedvrouwen kunnen lezen noch schrijven. Ze leren dat ze kraamvrouwen niet te snel mogen aansporen tot persen omdat dan het risico vergroot op scheuren in de baarmoeder of de bekkenbodem. Ze leren waarom ze elke keer een nieuw, en dus steriel scheermesje moeten gebruiken om de navelstreng door te snijden in de plaats van het gebruikelijke mende mondo, een takje dat ze vlijmscherp maken door er met keien op te slaan. Ze krijgen elk een rubberen zeil mee om op de vloer van de hut te leggen, om het contact van moeder en kind met een vuile ondergrond te vermijden en infecties te voorkomen, vooral een dodelijke tetanusbesmetting via de navelstreng.
?Ze leren vooral welke zwangere vrouwen ze tijdig naar het ziekenhuis moeten doorverwijzen,? zegt Madeleine Tolno. ?En dat zijn gehandicapte vrouwen, of vrouwen die eerder een keizersnede ondergingen, in geval van stuitligging of bloedverlies. En kleine vrouwen.? Hoezo, klein ? ?Moeders van twaalf of dertien jaar oud zijn geen uitzonderingen. Velen zeggen dat dat normaal en natuurlijk is, maar medisch opgeleiden weten wel beter. Op die leeftijd zijn er altijd problemen. Die meisjes zijn nog onvolgroeid.?
De medisch geschoolde Madeleine was jarenlang hoofdvroedvrouw van het ziekenhuis van Gueckédou. Nu staat ze in voor die bijscholingen en wordt betaald door Plan International. ?Aanvankelijk was een mannelijke arts aangesteld om die cursussen te geven, maar hij werd niet aanvaard door de vroedvrouwen. Met het andere geslacht praat je niet over de geheimen van de eigen sekse, en alles wat met een geboorte te maken heeft, is een vrouwenzaak.? Wat Madeleine hen leert, accepteren en onthouden ze blijkbaar. In het verleden kwamen ze niét of veel te laat naar het ziekenhuis, nu komen ze met probleemgevallen vòòr de weeën beginnen. ?Soms verblijven aanstaande moeders twee weken voor de bevalling in het ziekenhuis. Naar algemeen Afrikaans gebruik komen er vrouwelijke familieleden mee om voor de patiënt te koken. Maar voor hen hebben we een tekort aan opvangmogelijkheden.?
DE PLACENTA WORDT ONDERSTEBOVEN BEGRAVEN
Madeleine Tolno : ?Het is ontzettend belangrijk om de traditionele vroedvrouwen bij te scholen. Zij helpen bij twee derde van alle geboorten in Guinee. Meer dan de helft van de vrouwen willen liefst bevallen in een ziekenhuis. Twee op drie blijven toch thuis omdat ziekenhuizen of gezondheidscentra te veraf liggen. Bovendien wordt een vrouw die naar het ziekenhuis gaat in haar dorp met de vinger gewezen.?
Hoeveel weten Guinese vrouwen van voorbehoedmiddelen ? ?Niets, of toch heel weinig,? antwoordt Madeleine. ?Een vrouw krijgt hier gemiddeld zes kinderen. Uit een studie blijkt dat zeventig procent van de vrouwen klaagt : ze zijn moe van al die zwangerschappen en bevallingen zo kort na elkaar, ze zijn toe aan rust. Slechts vijf procent van alle vrouwen weet dat er anticonceptiva bestaan en waar ze die kunnen vinden : in een gezondheidscentrum. Amper één procent van de vrouwen kent een voorbehoedmiddel, doorgaans is dat een zaaddodende crème. Bij traditionele vroedvrouwen kunnen ze niet terecht voor informatie. Zij zijn niet op de hoogte. Anticonceptiva zijn trouwens tegen hun beroepseer : het is hun vak om kinderen op de wereld te brengen. Ze geloven bovendien dat het slecht is om geboorten te verhinderen : wat gebeurt er met voorouders die willen terugkomen ? Enkele vroedvrouwen gaven toch toe dat ze met succes de placenta ondersteboven hebben begraven van een vrouw die geen kinderen meer wou.?
Sinds kort vraagt Madeleine Tolno ook een andere groep vakvrouwen om contact op te nemen met het ziekenhuis : de exciseuses of besnijdsters. ?Het is ondenkbaar om hen hun werk af te nemen, want het hoort bij de traditie,? zegt ze. ?We willen hen allereerst enkele hygiënische beginselen bijbrengen om complicaties te beperken. Pas als we hun vertrouwen hebben gewonnen, kunnen we écht met hen praten en vragen stellen als : ?Vindt u besnijden nodig ? Wat is het nut ervan voor een meisje ?? De antwoorden zijn, bijvoorbeeld, dat de besnijdenis haar helpt om haar maagdelijkheid te bewaren. Een maagdelijke bruid wordt erg op prijs gesteld. Indien de bruidegom haar ongerept aantreft, komt hij zijn schoonouders bedanken. Ook daarna bewijst de besnijdenis goede dienst om haar kuisheid in het huwelijk te bewaren.? En is dat ook zo ? ?Maar nee,? lacht Madeleine. ?Veel vrouwen zijn ontrouw, niet voor het seksueel plezier want dat kennen ze niet.?
Madeleine is 47, ze heeft nu zeven grote kinderen. Ook zij heeft nooit genot ervaren : ?Als je besneden bent, is geslachtsgemeenschap pijnlijk en het irriteert. Je probeert eraan te ontsnappen, maar dat kan niet…?
In 1980 begon de Egyptische arts Nawal El Saadawi haar strijd tegen de vrouwenbesnijdenis. In het boek ?De gesluierde Eva? wees ze op de talrijke gevaren ervan. ?De vrouwenbesnijdenis is een blijvende verminking,? schreef ze. ?De operatie zelf is een psychologisch trauma, het is een seksuele schok en brengt frigiditeit teweeg. Maar ook de puur lichamelijke risico’s zijn aanzienlijk. Bloedingen of infecties kunnen tot de dood leiden, de littekenvorming bemoeilijkt de coïtus en geeft verloskundige verwikkelingen, zoals bemoeilijkte en vertraagde baring.?
Ook in Guinee kreeg de vrouwelijke besnijdenis de laatste jaren felle tegenstanders. De vrouwelijke arts Mariame Djélo van het Donka-ziekenhuis in Conakry, bijvoorbeeld, of Nanténin Camara op het ministerie van Vrouwenzaken. Maar ze vechten voorlopig tegen de bierkaai. In Kenia is het officieel verboden, maar afdoende is dat niet : meer dan de helft van de meisjes wordt er tòch besneden. In Guinee neemt de regering geen standpunt in, en tot op de dag van vandaag worden in Guinee àlle meisjes besneden, niet één die eraan ontsnapt.
Zelfs in het verre Gueckédou, bijna duizend kilometer van de hoofdstad, neemt het bewustzijn van geschoolde vrouwen toe en keren zij zich tegen de besnijdenispraktijk. Madeleine Tolno is een van hen, Hélène Koundouno (35) ook. Uit haar verhaal blijkt dat er nog heel veel tranen en bloed zullen vloeien vooraleer de mentaliteit verandert. Hélène is maatschappelijk assistente, maar groeide op volgens de lokale gebruiken. Zij werd uitgehuwelijkt toen ze vijf jaar oud was, en woonde sinds haar tiende bij haar schoonouders, maar ze kon het huwelijk uitstellen tot ze was afgestudeerd. Zij was achttien toen ze trouwde, haar man veertig. Hélène vond hem onaantrekkelijk, afstotelijk zelfs. Hun huwelijksceremonie was traditioneel, zoals bij iedereen die trouwt. Kolanoten waren eeuwenlang een ruilmiddel in West-Afrika, en in Guinee hebben ze nog steeds een grote symbolische waarde, als welkomstgeschenk, bijvoorbeeld. Die noten zijn ook een belangrijk onderdeel van de bruidsschat. Tijdens de huwelijksceremonie ligt, bovenop tien kolanoten, iets dat gemaakt is van zilver. In deze tijden is dat een som geld, waarmee een man het recht op de arbeid en de vruchtbaarheid van zijn verloofde koopt. Het bedrag valt overeen te komen, en is afhankelijk van het vermogen van de bruidegom, maar het minimum is vijfhonderd Guinese Francs, tegenwaarde 17,5 Belgische frank.
Hélène is gescheiden na een huwelijk van tien jaar, waar ze drie kinderen aan overhield. Haar twee dochters zijn dertien en zeven jaar oud. ?Ze zijn allebei besneden,? bekent ze, ?en daar heb ik nu zoveel spijt van. Maar toen ik de ingreep liet uitvoeren, wist ik nog niet dat het nergens voor nodig was.?
ACHTER DE MASKERS ZATEN GEEN GEESTEN MAAR MENSEN
De rituele overgang van kind naar volwassene voltrekt zich tijdens een inwijdingsperiode in het Heilig Bos. Jongens worden tussen hun tien en vijftien jaar weggehaald uit hun familie voor een afzondering van zes maanden tot drie jaar. In die tijd leren ze sociale omgangsvormen en vaardigheden zoals jagen, ze worden besneden en ingewijde ouderen vertellen hen de geheimen van het man-zijn.
Voor Guinese jongens was ’68 het jaar van een ware omwenteling. Geïnitieerde mannen zijn verplicht tot strikte geheimhouding over hun inwijdingsrituelen, maar ineens begonnen sommigen het stilzwijgen te verbreken. Jongens worden pas man als ze na hun besnijdenis het ?geheim van de maskers? vernemen, en dàt verklapten ze : achter de angstaanjagende maskers schuilen geen geesten, maar mensen van vlees en bloed.
Sinds de ontheiliging van de maskers zijn de overgangsrituelen voor jongens vereenvoudigd, hun afzonderingstijd is ingekort en heel wat angsten blijven hen bespaard. Ze worden nog wel besneden, maar dat is lang niet zo ingrijpend als de nog steeds geheime overgangsrituelen van de meisjes. Hun bundo of afzondering duurt slechts vier tot acht weken. De leeftijd is afhankelijk van de rijkdom van de familie : het is belangrijkste feest in een vrouwenleven en dat kost geld, ook om de besnijdster te betalen die veel meer verdient dan een vroedvrouw. De meisjes zijn soms pas vier jaar oud, maar de meesten meisjes zijn negen of tien. Hun initiatie vindt in ieder geval plaats vòòr de eerste menstruatie. Ook zij worden voorbereid op hun latere taken. Zoals een man nooit water haalt (zelfs niet als het dorp in brand staat), klimt een vrouw niet in een palm- of kolaboom, gaat zij niet op jacht en doodt geen dieren. Zij leert koken en neemt kennis van de dansen der vrouwen, maar het belangrijkst is de voorbereiding op haar grootste taak : het krijgen van kinderen.
Het aanzien van een vrouw hangt af van haar aantal zwangerschappen. Vruchtbaarheid staat centraal in een vrouwenleven, tot zelfs in haar kapsel toe : de vlechtjes tegen de schedelhuid symboliseren rijen rijst op een akker. Allerlei geheimen en het waarom daarvan vallen haar ten deel. Een vrouw mag, bijvoorbeeld, nooit met gekruiste benen zitten, omdat haar kinderen tijdens hun geboorte de bewegingen van hun moeder zullen imiteren. Daarom mag een vrouw ook nooit rechtsomkeer maken onderweg of in een deuropening blijven staan. Maar vòòr ze kinderen kan krijgen, moet ze eerst vrouw worden. En dat is het werk van sokua toma, de besnijdsters die haar vruchtbaarheid op gang brengen, haar openen voor een man en het baren van kinderen vereenvoudigen.
Herinnert Hélène Koundouno zich de details van haar eigen besnijdenis ? ?Hoe zou ik die ooit kunnen vergeten,? roept ze uit. Hélène was zeven jaar toen haar moeder haar naar het Heilig Woud bracht, naar een geheim genootschap van ervaren vrouwen. Na een aantal weken en diverse rituelen werd Hélène geblinddoekt. Ze hoorde andere meisjes krijsen en gillen, zonder te weten wat er gebeurde. Vier vrouwen grepen haar vast bij armen en benen, drukten haar op de grond. Om haar heen sloegen vrouwen met stokken tegen boomstammen, en ze zegden haar dat het haar moeder was die ze sloegen. ?Als je huilt, slaan we haar nog harder.? Elk van hen had een mes en sneed een stukje van haar geslachtsorganen weg. ?Het deed zo onmoemelijk veel pijn dat ik flauw viel. Drie dagen lang kon ik niet plassen. Ik verloor zoveel bloed, ik had aanhoudend koorts en was zo slap dat iemand mijn vader in het dorp ging waarschuwen. Hij stuurde een verpleger naar het bos, maar mijn vader noch de verpleger mochten weten wat er aan de hand was. Door mijn kleren heen kreeg ik een inspuiting met antibiotica, want dat was goed tegen alle mogelijke ontstekingen.?
Griet Schrauwen
Plan International, F. Laurentplein 31, 9000 Gent. Tel. (09) 224/23.73.
Traditionele vroedvrouwen in Guinee : zorgen dat de kinderen door het juiste gaatje komen.
Madeleine Tolno : Bij besneden vrouwen is de geslachtsgemeenschap pijnlijk.
Kind in de buik, kind op de rug : Vrouwen zijn moe van al die zwangerschappen en bevallingen kort op elkaar.
