Na de afzetting van president Viktor Janoekovitsj klinkt de roep om een referendum over meer autonomie in Oost-Oekraïne steeds luider. Pro-Russische activisten staan lijnrecht tegenover Oekraïense nationalisten. Verslag van een woelige week in de oostelijke regio Donbas.
De laatste keer dat Igor Abyzov in elkaar werd geslagen, was op 31 januari. Op zijn laptop toont hij de foto’s van zijn zwaar gehavende gezicht. Hij wijst op de krukken naast zijn bureau. ‘Ze sloegen me met een hamer op mijn knie, die is half verbrijzeld. Het is de derde keer dat ik klappen krijg. Vorig jaar namen ze me al twee keer te grazen.’
Abyzov is hoofdredacteur van Pro Gorod, een onafhankelijke krant die hij oprichtte om ’tegengas te bieden’. Bijna dagelijks publiceert Pro Gorod verhalen over corruptie in de zuidoostelijke regio Donbas, thuisbasis van de verdreven Oekraïense president Viktor Janoekovitsj. ‘Corruptie is het grootste probleem hier’, zegt Abyzov. ‘Het zit diepgeworteld, in alle lagen van de maatschappij. Wij zijn de enigen in de streek die erover schrijven. Het krioelt van de malafide bedrijven en instanties die via afpersing en omkoping hun eigen gang gaan. De mannen die me eind januari te pakken namen, waren van een lokaal bedrijf dat diensten levert aan verhuurorganisaties. Op een avond stonden ze aan mijn deur, nadat ik had gepubliceerd hoe ze de boel al jarenlang bedonderen. Omdat we maar een kleine krant zijn, worden we constant geïntimideerd. We houden vol omdat we stilaan toch enigszins vooruitgang boeken. De laatste maanden nemen steeds meer andere media onze artikels over, sommige journalisten komen hiernaartoe en gaan zelf op onderzoek uit. Dat is hoopvol.’
Het is snikheet in het kleine kantoor van Abyzov. Buiten blaast een snerpende wind door de verlaten hoofdstraat van Torez, een van de vele grauwe mijnwerkersstadjes in Donbas, op vijftig kilometer van de Russische grens en een uur rijden van Donetsk. In dit gebied ligt het hart van de Oekraïense industrie: steenkoolmijnen, staal, elektriciteitscentrales en chemiefabrieken bepalen het landschap. Het gros van de werkende bevolking verdient zijn brood dan ook als arbeider in de zware industrie. Een gemiddeld loon bedraagt tussen 150 en 250 euro per maand. Hard labeur voor weinig geld, maar daar kunnen de mensen nog mee leven, vertellen ze ons. ‘Wij verdienen het geld voor Oekraïne. Zodat de vernielingen op Maidan in Kiev betaald kunnen worden. Wij wérken terwijl ze daar alleen maar de straat opgaan om te protesteren.’
Dat is de grootste zorg van de Donbasbewoners. Het wringt dat hun zuurverdiende centen voornamelijk in het westelijk deel van Oekraïne terechtkomen zonder dat ze er in het oosten enig profijt van hebben. Vorig jaar zorgde Donbas voor 16 procent van het nationaal inkomen, in ruil ontving de regio het dubbele aan dotaties. Niet genoeg volgens de ruim zes miljoen bewoners die behalve de bouw van een gloednieuw voetbalstadion in Donetsk naar aanleiding van het EK 2012 de afgelopen jaren weinig tekenen van financiële vooruitgang zagen. Het geld in de grauwe regio komt niet op de juiste plaats terecht. Daarom richten de mensen hun hoop liever op Moskou dan op Kiev. De overtuiging dat moeder Rusland hoe dan ook voor haar kinderen zal zorgen, zit nog altijd stevig verankerd in het hart en hoofd van de bevolking. Ongeveer 38 procent bestaat uit etnische Russen, tegenover 58 procent etnische Oekraïners. Russisch is de voertaal, geen kat die Oekraïens spreekt. De band met het grote buurland zit diep. Velen hebben er familie wonen of verbleven er zelf een tijd, Russische bedrijven vestigen zich in het oosten van Oekraïne terwijl Rusland een grote afnemer is van de steenkool, staal en chemie uit Donbas.
Ondanks de relatieve welvaart is de armoede groot. De kloof tussen het kleine percentage superrijken en de brede onderklasse is gigantisch. De ooit zo bloeiende mijnindustrie ligt grotendeels op haar gat. Veel mijnen hebben de afgelopen jaren hun deuren gesloten. De kosten zijn hoog terwijl de prijs van de steenkool daalt. De drie staatsmijnen in Donbas leveren werk aan zo’n 5000 mensen, daarnaast zijn er 20 privémijnen actief en ongeveer 200 illegale mijnen. ‘Ooit waren er een paar duizend illegale mijnen’, zegt Igor Abyzov als hij in verrassend hoog tempo op zijn krukken naar zijn auto hinkt. Zijn collega mag hem niet helpen met instappen. Hij kan het allemaal zelf, klinkt het bits. De man is het type ruwe bolster, blanke pit. Behalve de krant, runt hij ook een vzw om startende ondernemers te ondersteunen. Volgens onze tolk heeft hij al heel wat mensen vooruitgeholpen en is hij een van de weinigen die iets positiefs doen voor hun omgeving.
Armoede en wodka
We zijn op weg naar een paar mijnwerkersdorpjes in de buurt zodat we de ‘vergane glorie’ met eigen ogen kunnen aanschouwen. Compleet verlaten dorpen waar de boomtakken in de huizen groeien. Een kussend koppel onder een eenzaam standbeeld van Lenin in een overwoekerd park. Grijze gasbuizen dwars voor de ramen van de oude appartementsblokken. Armoede en wodka. Alsof het Sovjettijdperk nooit voorbij is gegaan.
‘De omstandigheden in de illegale mijnen zijn nog altijd even belabberd’, weet Abyzov. ‘Soms gaat het om niet meer dan een hol in de grond. En dan hadden ze ook nog te maken met de afpersingspraktijken van de zoon van Janoekovitsj. Die intimideerde de mijnuitbaters net zo lang tot ze hun steenkool aan de helft van de prijs aan hem verkochten. Zijn vader kon dat moeilijk zelf doen, daarom stuurde hij zijn zoon erop af. Resultaat was dat heel wat illegale mijnen failliet gingen. Iedereen weet van deze praktijken. Als je het de mensen persoonlijk vraagt, zeggen ze dat Janoekovitsj een monster is. Maar zet ze in een groep en ze beweren het tegenovergestelde. Ze zijn allemaal pro-Russisch, ze praten elkaar allemaal na, een erfenis van de Sovjetperiode toen de mensen niet geacht werden na te denken maar braaf hun mond te houden en naar de overheid te luisteren.’
In de mijnen zelf zijn ze met andere dingen bezig. Overleven vooral. ‘Ik ben niet zo bezig met politiek’, zegt Sergyi die ’s avonds om acht uur samen met zijn collega’s uit de lift stapt na hun shift op 700 meter diepte. Sergyi is vijftig en werkt als voorman in een overheidsmijn met de klinkende naam ‘Vooruitgang’. ‘Ik wil gewoon mijn baan behouden, wie de baas van het land is maakt me niet veel uit. Zolang we maar kunnen voortdoen.’
Per 24 uur halen ze 3000 ton steenkool uit de mijn. Een deel wordt aan Rusland verkocht. ‘Als de Russen ons laten zitten, hebben we een probleem. Laten we ze dus maar te vriend houden.’ Janoekovitsj mag overigens in Moskou blijven, vindt Sergyi. ‘Hij heeft zijn zakken gevuld met onze centen. Maar of de nieuwe regering het zo veel beter zal doen? Vitali Klitsjko kan beter terug naar de boksring en de Vaderlandspartij heeft in het verleden al bewezen dat ze niet vies is van corruptiepraktijken.’
Dat het werk in de mijn ontzettend zwaar en smerig is, ontkent hij niet. ‘Ze zeggen dat elk jaar in de mijnen een extra levensjaar kost. De gemiddelde leeftijd bij ons is inderdaad niet hoog, de meesten worden nog geen zestig jaar. Het is dus geen overbodige luxe om voor je 50e met pensioen te gaan. Dat is een van de voordelen: je kunt vroeg stoppen met werken – soms al na twintig jaar – en we verdienen beter dan het gemiddelde maandloon (zo’n 360 euro per maand, nvdr). In Oekraïne is dat een hoop geld. Mij hoor je niet klagen.’ Hij excuseert zich, hij moet zich wassen. ‘Kost zeker een kwartier om de roetlaag af te schrobben’, grijnst hij. ‘En daarna wil ik een groot bord borsjsoep van mijn vrouw.’
Bende Hitlers
Het is de week voor het referendum op de Krim en de spanning is te snijden in Donetsk. De afgelopen dagen hebben Russischgezinde groeperingen verschillende keren het lokale regeringsgebouw bestormd. Telkens werden ze er weer uitgejaagd. De ene dag wapperde de Russische vlag op het dak, de andere dag de Oekraïense. De zelfverklaarde pro-Russische gouverneur Pavel Goebarov is inmiddels vervangen door Sergei Taroeta, voorzitter van voetbalploeg Metallurg Donetsk en een van de rijkste mannen van het land.
Ondanks de band met Rusland willen de meeste bewoners zich niet bij dat land aansluiten. Volgens de laatste peilingen van het Oekraïense Fonds voor Democratische Initiatieven zou 30 procent van de inwoners van Donetsk voor eenheid met de Russen zijn. Het merendeel wil dat Oekraïne één land blijft, maar de meningen raken steeds meer verdeeld. De discussie over het Krimreferendum heeft heel wat losgemaakt. Op straat gaat het vooral over ‘wij tegen zij’: pro-Russische betogers tegenover Oekraïense nationalisten. Volgens de nationalisten worden er vanuit Rusland steeds meer mensen gestuurd om rel te schoppen. Samen met Oekraïense medestanders proberen ze stukje bij beetje de stad in te nemen en chaos te creëren. Aan de andere zijde horen we dan weer dat de Maidanaanhangers in Donetsk betaald worden door de nieuwe regering om te betogen en dat het allemaal fascisten en Bandera’s zijn. Stepan Bandera wordt gehaat in Oost-Oekraïne. Hij was leider van de nationalistische beweging tijdens de Tweede Wereldoorlog en streed samen met de Duitsers tegen het Rode Leger. ‘Even erg als Hitler’, briest een vrouw tijdens een pro-Russische demonstratie in het centrum van Donetsk. ‘En de nieuwe regering zit ook vol Hitlers. Geef mij maar Poetin. Ik houd van intelligente mannen en Poetin ís intelligent.’
Dat de Oekraïense vlaggen langs de kant van de straat zojuist onder luid applaus vervangen zijn door de Russische driekleur, beschouwt ze als een normale gang van zaken. ‘Dit gebied is niet Oekraïens, wij horen bij Rusland. Er zijn geen Maidanaanhangers in Donetsk. Het zijn mensen die betaald worden om te doen alsof.’ Iedereen om haar heen knikt instemmend. Ze volgen het nieuws voornamelijk via Russische tv-zenders die maar één kant van het verhaal laten zien. Volgens hen is dat de waarheid en daar blijven ze koppig in volharden. ‘Typerend voor de Donbasbewoners’, volgens onze tolk.
Voor de kathedraal van Donetsk staat een kleine groep Maidanactivisten, omringd door een cordon politiemannen met schilden. De politie heeft hen aangeraden om weg te blijven, maar daar willen ze niets van weten. ‘De stad stroomt vol hooligans met Russische vlaggen. God weet waar ze vandaan komen, maar het is opvallend hoeveel rare gasten er plots rondlopen. Je ziet van een kilometer ver dat ze hier niet thuis horen. Moeten we ons door dat soort mannen laten intimideren?’ zegt een vrouw die het aandurft om als enige de Oekraïense vlag over haar schouders te dragen. Een betoger van het andere kamp is langs de politie geglipt en staat met rood aangelopen hoofd van woede voor haar. ‘Denk je dat je op tijd je pensioen krijgt uitbetaald als Klitsjko aan de macht komt?’ brult hij. ‘Néééé!’ roepen zijn medestanders, voor de vrouw ook maar iets kan antwoorden. ‘Klitsjko is een bokser, zijn hersencellen zijn weggeslagen. Van zo’n man kun je niets verwachten’, tiert de man. Een zak met een groenachtige brij vliegt over zijn hoofd en spat voor de voeten van de vrouw met de Oekraiense vlag uiteen. Het is een soort mest, waarschijnlijk net uit het dichtstbijzijnde stadspark gehaald. Waarna onder luid gejoel nog een aantal groene zakken richting het groepje Maidanaanhangers gaat, gevolgd door een lading knallend vuurwerk. De Oekraïense nationalisten druipen af. Tegenover hen staat een enorme menigte die niet veel meer nodig heeft om in blinde razernij uit te barsten, dat beseffen ze maar al te goed.
Propaganda
Daria Sorokina uit Moskou is een van de Russen die de afgelopen dagen naar Oost-Oekraïne zijn afgezakt. ‘Ik ben gestuurd’, geeft ze toe. Ze is afgevaardigde van de jeugdafdeling van de sociaaldemocratische partij Just Russia en ze is hier om de Russen in Oekraïne te beschermen tegen de fascistische regering. ‘Ze hebben het recht om Russisch te spreken en ze hebben ook recht op een referendum.’
Volgens Daria steunt niemand in Donetsk de nieuwe regering in Kiev. Het referendum waar ze op doelt, heeft dan ook – net als in de Krim – twee opties: aanhechting bij Rusland of autonomie. Dat duizenden mensen in Donetsk, Loegansk en Kharkov nog steeds de straat op gaan om te betogen voor de eenheid van Oekraïne is volgens haar een leugen, propaganda van de nationalistische media. De bewoners van Donetsk zijn volgens haar vooral bang voor de SBU, de Oekraïense geheime dienst die nu aan de kant van de nieuwe regering staat. ‘De SBU mishandelt mensen en sluit ze op.’ Als we opwerpen dat dit ook gebeurde toen Janoekovitsj aan het roer stond, vraagt ze of we daar harde bewijzen voor hebben. De talloze foto’s en verklaringen die erover in de pers verschenen, doet ze af als propaganda. Einde van de discussie, over en uit.
De 22-jarige Evgeniy is ook uit Rusland naar Donetsk getrokken. ‘Ik ben door niemand betaald’, haast hij zich te zeggen. Evgeniy – zijn volledige naam wil hij niet geven – heeft zich aangesloten bij de militante tak van Donetsk Republiek, een groepering die strijdt voor de vorming van een federale staat in Oekraïne. Die militante tak bestaat volgens hem onder andere uit de mannen die het regeringsgebouw al ettelijke malen hebben bestormd. Samen met andere ‘burgerwachtgroeperingen’ bewaken ze de stad en houden ze nachtpatrouilles. Evgeniy is een van de weinigen die willen praten met de media. ‘Ik kom uit Moermansk, ver weg van hier. Ik heb zelf besloten om naar Donetsk te komen, anderhalve week geleden. Om de Oekraïners bij te staan in deze moeilijke tijden. De enige financiering die ik krijg, is een gratis slaapplaats en eten, aangeboden door Donetsk Republiek. Ik heb contact met pro-Russische ultra’s, we kennen elkaar allemaal. Als het nodig is, staan we binnen de kortste keren klaar om ons doel te verdedigen. Dat doel is de organisatie van een referendum over een federale staat. Geef de mensen de kans hun stem uit te brengen. Oekraïne is altijd al verdeeld geweest en dat zal nooit veranderen. De verschillen zitten te diep. Een referendum zal het uitwijzen.’
Deelstaten, afsplitsing, eenwording met Rusland: iedereen denkt er anders over dezer dagen in Donetsk. De jarenlange corruptie in combinatie met een incompetent bestuur is de bewoners zuur opgebroken. Het geduld is op. Er moet iets gebeuren. Geen woorden maar daden. Op donderdagavond, vlak voor we naar de Krim vertrekken om het referendum te volgen, is er een betoging van Oekraïense nationalisten op het Leninplein. Zo’n 500 activisten zwaaien met de Oekraïense vlag en zingen uit volle borst het volkslied. Aan de andere kant van het plein, onder het standbeeld van Lenin, drommen ze samen met Russische vlaggen. In het midden een gapende leegte. De oproerpolitie zet zich schrap. Eerst vliegen er eieren vanuit het Russisch gezinde kamp richting nationalisten. Daarna vuurwerk. Aan de andere kant gebeurt er niets. ‘We willen alleen laten zien dat we er zijn,’ zegt Kateryna Zhelchuzhnykova. Ze was een van de eersten die op Maidan in Kiev bivakkeerden. In december keerde ze terug naar Donetsk en zette daar een eigen Euromaidanbeweging op, niet ver van het Leninplein. ‘Het was ijskoud, we zetten een tent op en hielden ons warm bij het vuur. De volgende dagen kwamen steeds meer mensen ons vergezellen. We hebben het een tijd volgehouden. Tot ik mijn foto op straat zag verschijnen. Met mijn adres en telefoonnummer erbij. Ik woon thuis en mijn ouders werden bang. Elke avond werd ons huis in de gaten gehouden door mannen in auto’s met geblindeerde ramen. Ik ben een tijdje ondergedoken en heb gewacht tot de boel kalmeerde. Toen de mannen in de geblindeerde auto uit onze straat vertrokken, ben ik teruggekeerd.’
Ze geeft toe dat het geweld niet alleen van de Russischgezinde kant komt. ‘De mensen die onder het standbeeld van Lenin bivakkeren omdat ze het willen beschermen, zijn een aantal keer aangevallen door gewelddadige Maidanbetogers. Net dat soort incidenten wordt breed uitgesmeerd in de Russische media. Terwijl het overgrote deel van de Oekraïense nationalisten in Donetsk absoluut tegen geweld is. Kijk maar naar de mensen die hier staan.’
Die zingen nog altijd luidkeels het volkslied, afgewisseld met leuzen dat de Krim en Donbas bij Oekraïne horen. Plots stormen een paar mannen met Russische vlaggen richting Oekraïense nationalisten. De politie blijft staan maar grijpt niet in. De meeste Maidanaanhangers nemen de benen, een dertigtal mannen blijft over. Ze slaan de armen in elkaar en wachten bang af. Wat volgt is een uitbarsting van blinde agressie. De pro-Russische betogers slaan erop los met honkbalknuppels en ijzeren staven. Ze sleuren een Maidanaanhanger aan zijn haren naar het kleine podium, dwingen hem op zijn knieën en laten hem verklaringen afleggen terwijl ze hem van alle kanten filmen. Het heeft veel weg van een publieke lynchpartij. We kunnen niet horen wat de jongen op het podium zegt, maar het is duidelijk bedoeld als vernedering. Een aantal Maidandemonstranten heeft zich in een van hun vier bussen verschanst. De ruiten worden ingegooid, op het dak van de bus staat een grote kerel met bloedend hoofd te zwaaien met een ijzeren staaf. De rij politieagenten die zich rond de bus heeft verschanst, vormt de enige bescherming tegen de horde gewelddadige Rusland-activisten. Een bejaarde vrouw die ik eerder op de avond interviewde, ziet ons staan en begint te schreeuwen dat we Europeanen zijn en dat ze niets met ons te maken willen hebben. Hoog tijd om te vertrekken.
Een half uur later is het voorbij. Een Maidanaanhanger is gestorven aan zijn verwondingen, horen we later op de avond. Een aantal mensen ligt met ernstige hersenletsels in het ziekenhuis.
‘Ik zie de toekomst voor Oekraïne heel somber in’, zegt Ihor Todorow de volgende dag. Hij is professor internationale betrekkingen aan de universiteit van Donetsk. ‘Wat er volgt na de annexatie van de Krim is moeilijk te voorspellen. Poetin is niet zozeer bang van militaire tegenstand, zijn angst voor een financiële crisis is veel groter. Hoe dan ook heeft het Westen gefaald. De Krim wordt Russisch, dat staat vast. Niemand heeft Poetin tegen kunnen houden. Is de volgende stap de annexatie van Transnistrië? En daarna? De rest van Moldavië? Oost-Oekraïne zal het intussen zelf moeten uitzoeken. Een referendum zoals de Krim zie ik niet zo gauw gebeuren. De meerderheid is tegen een splitsing en tegen een autonome regio. Maar er zal nog veel strijd geleverd worden in Donbas. Ik houd mijn hart vast.’
‘De winter is terug in Donetsk’, mailt onze tolk als we op de Krim zitten. ‘Sneeuw en min 2 graden. Symbolisch voor de sfeer hier. Guur en onvoorspelbaar.’
DOOR JOANIE DE RIJKE, FOTO’S JEROEN OERLEMANS
‘De zoon van Janoekovitsj intimideerde de mijnuitbaters net zo lang tot ze hun steenkool aan de helft van de prijs aan hem verkochten.’
‘Er zal nog veel strijd geleverd worden in Donbas. Ik houd mijn hart vast.’
