Hoe 15 jaar geleden in Tirol de bestbewaarde mummie uit de steentijd is geborgen.

De aanslag op zijn leven is 5300 jaar geleden gepleegd, 3210 meter hoog in de Ötztaler Alpen. Eerst wordt hij door wind, zon en vorst gevriesdroogd en daarna bedolven onder verschillende lagen sneeuw, die mettertijd samengeperst raken tot gletsjerijs. Na 53 eeuwen, in september 1991, ontdekt het Duitse echtpaar Erika en Helmut Simon hem tijdens een bergwandeling op de Italiaans-Oostenrijkse grens. Zijn hoofd en schouders steken uit een plas smeltwater bovenop een ijskuip, los van de gletsjers in de buurt. De bergers doen er vier dagen over om het lijk uit het ijs te halen. De ijsmummie wordt bewaard en onderzocht aan de universiteit van Innsbruck en krijgt de naam Ötzi. In 1998 wordt hij overgebracht naar Bozen (Bolzano), de hoofdstad van het Italiaanse Zuid-Tirol, en aan de Italianen afgestaan, want hij lag 92 meter over de grens op Italiaanse bodem. In Italië ontdekken vorsers onder zijn linker schouderblad een vuurstenen pijlpunt van twee centimeter. Een pijl heeft met een snelheid van 150 km per uur zijn schouderblad doorboord. Wellicht heeft Ötzi een gevecht geleverd, voor hij stierf aan de gevolgen van de pijlinslag.

De theorieën over moord en afrekening hebben inmiddels film- en tentoonstellingsmakers geïnspireerd. Onderzoekers publiceerden boeken en verslagen. Maar wat vertellen de ‘eerste getuigen’ van de historische vondst in en om Sölden, in het Ötztal?

DE OVERLIJDENSAKTE

Dokter Edgar Wutscher is al 24 jaar Sprengelartz in Sölden – de enige arts die gemachtigd is om een overlijden vast te stellen op het grondgebied van de gemeente, met 468 km2 de grootste van Oostenrijk. In het ‘enige geautoriseerde verslag over de ontdekking van de man in het ijs’ van de vorig jaar overleden professor Konrad Spindler staat: ‘Ook dokter Edgar Wutscher uit Sölden wordt van de vondst op de hoogte gebracht; hij moet de overlijdensakte opstellen.’

Dat leidt tot een hilarisch toneel in het kabinet van Wutscher. ‘Ik ben inderdaad gebeld om de dood vast te stellen van iemand die in hooggebergte was gevonden’, vertelt hij. ‘Daarna kreeg ik te horen dat de berging van het lijk en het transport naar het dal vertraging opliepen. Aangezien het om een ongewoon geval ging, was gerechtsdokter Rainer Henn per helikopter uit Innsbruck naar de vindplaats gevlogen. Hij meldde na een paar dagen dat mijn tussenkomst overbodig was. Ik heb Ötzi dus nooit gezien.’

Dat is toch nergens gepubliceerd? ‘U bent dan ook de eerste die mij iets vraagt over de overlijdensakte van Ötzi.’

Gerechtsdokter Henn is in 1992 omgekomen in een auto-ongeval. We kunnen hem niet meer om een repliek vragen. ‘Hij dicteerde me in 1991 wat ik moest doen en laten, net zoals toen hij mijn professor was in Innsbruck’, lacht Wutscher.

Wat staat er in een overlijdensakte van iemand die uit een gletsjer tevoorschijn komt? ‘In het tiental gevallen waarin ik ben opgetreden, was ongeval en bevriezing de doodsoorzaak. Het duurt soms 20 tot 100 jaar voor iemand die in een gletsjerspleet valt onderaan de gletsjertong aan de oppervlakte komt. Het aangrijpendste geval was dat van een toeristenpaar dat verdween en een baby achterliet in Sölden. Veertig jaar later kwamen man en vrouw intact uit het smeltende ijs tevoorschijn. We verwittigden de 40-jarige dochter. Ze hield geen herinnering over aan haar ouders en wilde de confrontatie niet missen, maar ze reageerde weinig emotioneel.’

DE BERGING

De deelgemeente Vent (160 inwoners), een twintigtal kilometer van Sölden-centrum, ligt 1900 meter hoog. Het is de hoogste plek van het Ötztal en van Oostenrijk die sinds de middeleeuwen winter en zomer is bewoond. We hebben er afspraak met Markus Pirpamer (40). Van het voorjaar tot de herfst baat hij 3000 meter hoog de Similaunhütte uit, een berghut met 100 slaapplaatsen voor bergtrekkers, net over de Italiaanse grens. De berging van Ötzi rustte hoofdzakelijk op zijn schouders.

Wanneer is hij gewaarschuwd? ‘Het echtpaar Simon week van de gebruikelijke wandelweg af, vond een lijk en meldde me de ontdekking in de Similaunhütte op donderdag 19 september 1991 om 14.00 uur. Ik ging kijken. De vindplaats ligt twee kilometer van de Similaunhütte en 200 meter hoger. Dat betekent een half uur tot een uur lopen. De bijl die ik bij het lijk vond, leek me helemaal niet van deze tijd. Ik waarschuwde de carabinieri in het Schnalstal en de gendarmerie in Sölden.’

Een dag later stuurde Binnenlandse Zaken een helikopter, uit Innsbruck. ‘Ik gidste hem, maar hij kon niet blijven omdat het weer verslechterde. Het begon te sneeuwen. We maakten wel het lijk tot aan het middel vrij, met behulp van een pneumatische beitel, aangesloten op de zuurstofflessen die de helikopter mee had. Het lichaam was hard als steen. Ik stopte het onverrichter zake onder sneeuw en ijs om dieren weg te houden en om eventuele passanten niet af te schrikken. En ik gaf de bijl met de helikopter mee, om op de universiteit van Innsbruck de aandacht te trekken. Op zaterdag en zondag was er geen heli vrij, wegens de vele reddingsacties in het Zillertal.’ Ondertussen bemoeiden zich meer dan 20 mensen met de opgraving, onder meer de bekende alpinisten Reinhold Messner en Hans Kammerlander. Ze beschadigden het lijk en het gereedschap van Ötzi met pikkels en skistokken, om hem uit het ijs te krijgen. ‘Jawel. Misschien heb ikzelf wel enige schade aangericht. We wisten natuurlijk niet dat het om een archeologische vondst van dat formaat ging.’

Maandag 23 september werd Ötzi eindelijk geborgen. Gerechtsdokter Rainer Henn was aanwezig en een team van de overheidsomroep ÖRF filmde de hele operatie. ‘Er was veel volk. Het lijk werd op een baar onder de helikopter afgevoerd naar Vent, waar begrafenisondernemer Anton Klocker het kistte en met een lijkwagen naar de universiteit van Innsbruck bracht.’

Later zijn nog attributen van Ötzi gevonden. ‘Zijn muts en een vingernagel zijn een jaar later ontdekt. De vindplaats is een tijd bewaakt door gendarmerie en carabinieri. Oostenrijkse en Italiaanse archeologen logeerden tijdens hun onderzoek bij ons in de Similaunhütte. Ze hebben de ijskuip waarin Ötzi is gevonden doen smelten, leeggepompt en alles door de zeef gehaald. Botanici onderzochten alles op pollen. Nu staat er een vier meter hoge herdenkingspiramide. Elk jaar komen veel belangstellenden op de vindplaats af.’

Hebt u een vergoeding ontvangen voor uw werk? Voelt u erkenning? ‘De massamedia hadden weinig belangstelling voor mijn werk. Ik kreeg geen speciale vergoeding. Maar dat hoeft niet, ik ben vrijwilliger in het bergreddingsteam. Ik deed mijn plicht. Met de bekendheid die ik en de Similaunhütte verwierven ben ik best tevreden.’

Even komt Aloïs, de vader van Markus Pirpamer, zich mengen in het gesprek. Hij is de eigenaar van Hotel Post in Vent en was veertien jaar geleden de gids op onze gletsjertocht naar de fundstelle. ‘Ik kan niet geloven dat een pijlpunt in zijn schouder de dood van Ötzi heeft veroorzaakt, zoals Italiaanse deskundigen beweren. Zijn lichaam is zeven jaar aan de universiteit van Innsbruck onderzocht en doorgelicht. Computers keerden hem in schijfjes binnenstebuiten en niemand heeft daar een stuk silex onder zijn schouderblad gezien. En in Italië vinden ze na zijn overbrenging plots een pijlpunt. Ongeloofwaardig toch?’

DE POLITIE

De Oostenrijkse gendarmerie is sinds zes maanden, zoals de Rijkswacht in België, opgegaan in de algemene politiedienst. Op de trui van adjunct-politiecommandant van Sölden, Peter Moser, staat wel nog altijd ‘gendarmerie’ geborduurd. Op het politiebureau haalt hij het dossier-Ötzi uit de kast. Lichtblauwe kaft, 50 pagina’s dik, met vooral foto’s, waaronder nauwkeurig beschrijvende onderschriften. ‘Volgens het verslag van onze toenmalige commandant, Helmut Hager, dachten we dat alles zich op Oostenrijkse bodem afspeelde en dat het om een ongeval ging’, leest hij uit het dossier. ‘De Italiaanse carabinieri betoonden dus weinig belangstelling. De dag na de vondst was een collega met de helikopter ter plekke. Hij heeft vruchteloos mee getracht het lijk uit het ijs te bevrijden, heeft foto’s genomen en het gerecht geïnformeerd. De dag na de berging, op 24 september, werd duidelijk dat we te maken hadden met een belangrijke historische vondst. Op 27 november gingen vier politiemannen naar boven. Zij hebben, samen met de Italianen, vastgesteld dat het lijk op Italiaanse bodem lag. Van dan af, tot 2 oktober, organiseerden we met patrouilles de bewaking van de vindplaats. In 1992 volgde nader onderzoek van de site. Onze rol beperkte zich tot het onderzoeken waarom een mens is gestorven. We speuren, registreren wat we zien, ondervragen mensen, proberen verbanden te leggen.’

DE BEGRAFENISONDERNEMER

In Längenfeld, tien kilometer van Sölden-centrum, vinden we de begrafenisondernemer terug die Ötzi in Vent heeft gekist. ‘De dag van de vondst, ben ik met een lijkwagen naar Vent gereden’, vertelt Anton Klocker (48). ‘Ik wachtte twee uur, maar de berging ging niet door. ’s Maandags wel. Ik heb het lijk in plasticfolie gehuld, in de kist gelegd en al het materiaal dat werd verzameld met de lijkwagen naar de universiteit van Innsbruck vervoerd.’

Men zegt dat u de linker bovenarm van Ötzi hebt gebroken om hem in de kist te krijgen. ‘Een leugen, verspreid door het Duitse blad Bild. De kist was breed genoeg om de gestrekte linkerarm van het lijk in de kist te krijgen. Overigens weet elke huisvrouw hoe je een bevroren stuk vlees uit de diepvriezer met koud water bewerkt om het te plooien. Je ziet ook op de foto’s dat de arm niet is gebroken.’ Doordat de berging zo lang duurde, en door het ontdooien, zou de ontbindingsreuk zwaar zijn geweest? ‘Geen sprake van. Er was geen bijzondere reuk.’

Verschilde Ötzi van de andere gletsjerlijken die u hebt geborgen? ‘Het vet van lijken uit het ijs, zet zich om in een soort lijkenwas. Dat was niet het geval met Ötzi. Hij was gevriesdroogd en het materiaal rondom hem was zeer oud.’ Wat onthoudt u van de belevenis? ‘Sindsdien ben ik wantrouwig tegenover de pers, die met de ellebogen werkt om scoops te lanceren. Ik vind ook dat een mens, hoe oud ook, respectvol moet worden behandeld en weer aan de aarde moet worden toevertrouwd. Ötzi kon, zoals iemand die zijn dode lichaam aan de wetenschap toevertrouwt, jaren worden onderzocht en daarna worden begraven. In de plaats van het lijk te exposeren in een museum in Bozen, dat ik weiger te bezoeken.’

MET DANK AAN TOURISMUSVERBAND SöLDEN VOOR DE BIJSTAND.

FRANS VUGA